Kontekst akcji dramatu Wiśakhadatty pt. „Sygnet Rakszasy" – Mudra-rāksasa

Kontekst akcji dramatu Wiśakhadatty pt. „Sygnet Rakszasy" – Mudra-rāksasa na podstawie „Opowieści poprzedzającej Sygnet Rakszasy” – Mudrārāksasa-pūrva-samkathānaka i „Preludium do dramatu o sygnecie Rakszasy” – Mudrārākṣasa-nāṭaka-pūrva-pīṭhikā  [The context of the action in the Vishakhadatta’s drama Mudra-rāksasa on the basis of Mudrā-rāksasa-pūrva-samkathānaka, Mudrārākṣasa-nāaka-pūrva-pīhikā and text edition by Dasharatha Sharma]. Prezentacja sanskryckiej edycji Dasharathy Sharmy.[1] 

Pracę tę przygotowałem na prośbę Prof. M.K. Byrskiego, który na zajęciach z sanskrytu w roku 2007 prowadził ze studentami lekturę dramatu pt. „Sygnet Rakszasy”[2]. Przedstawiam w niej dwie sanskryckie opowieści wprowadzające w akcję dramatu i nadające mu kontekst. Jedna z nich napisana została przez poetę Anantę, druga – anonimowa, obie edytowane przez  Dasharathę Sharmę. Niniejsza praca omawia zarówno refleksje uczonych-literaturoznawców, którzy przygotowali tę edycję, jak i treść obu sanskryckich opowiadań. Opowiadania te nie zostały jeszcze przetłumaczone na żaden język.    

 

Książka Dasharathy Sharmy stanowi pierwszą edycję dzieła pt. Mudrārākṣasa-pūrva-saṁkathānakam, czyli „Opowieści o wydarzeniach poprzedzających Sygnet Rakszasy’” pióra Ananta Sharmy (zwanego też Ananta Dewą). W apendyksie zawarł także nie opublikowane wcześniej anonimowe dzieło pt. Mudrārākṣasa-nāaka-pūrva-pīhikā „Preludium do dramatu o sygnecie Rakszasy”, nieco krótsze i różniące się w szczegółach od poprzedniego. Książka wydana została przez Anupa Sanskrit Library, Fort, Bikaner, w serii ‘The Ganga Oriental Series pod auspicjami maharadży Bikaneru, Shardula Singha. Kilkustronicową przedmowę dodał historyk i dyplomata K. M. Panikkar, ówczesny minister spraw zagranicznych maharadży. Całość przygotował Dasharatha Sharma. Słowo wstępne napisał Kunhan Raja.

Na początku książki Dasharatha Sharma zwraca się w sanskrycie do wszystkich osób zaangażowanych w wydaniu niniejszej pozycji, miłośników ‘boskiej mowy’ (gīrvāṇa-vāṇi): maharadży Bikaneru Shardula Sinha, jego ministra Panikkara (‘biegłego w tak w literaturze jak polityce’), dziękując im za inspiracje, a także prosi uczonych czytelników o poprawienie wszelkich błędów i niedociągnięć. O to samo proszę ja czytelników niniejszego artykułu.

W przedmowie (forward) Kavalam Madhava Panikkar zwraca uwagę na cel utworu. Mówi, że za czasów Wiśakhadatty intrygi na dworze Mauriów świeżo pozostawały w pamięci ludzi. Z czasem jego dramat „Sygnet Rakszasy” stawał się coraz mniej czytelny, zaistniała konieczność wyjaśnienia wydarzeń, na których się opierał. Panikkar nie przyznaje większej wartości historycznej Purwasamkathanace, ale uważa ją za cenne dzieło literackie i znakomity przykład sanskryckiej klasycznej prozy poetyckiej. Styl Ananty, piękny i elegancki, naśladuje Bana Bhattę i Dandina, obfituje w ozdoby poetyckie, co Panikkar zilustrował przytaczając fragment opisu ogrodów Kwiatogrodu (Kusumapury). Stwierdza jednocześnie, że w kilku (zaledwie) miejscach przejawił się manieryzm. Następnie historyk wyraża swe zdanie na temat pochodzenia Ćandragupty: przychyla się do poglądu, że jego przydomek „Wryszala” wskazuje, iż wywodził się z niskiego rodu. Odrzuca tym samym argumentację Dasharatha Sharmy, który uważa odwrotnie (dalej podam jego argumenty). Dodatkowym argumentem Panikkara jest, iż gdyby uznać, że w Ćandragupcie płynęła czysta krew Nandów, wytrwałość szlachetnego Rakszasy w obronie prawowitych następców tronu byłaby nieuzasadniona.  

Kunhan Raja w słowie wstępnym (prefatory note) najpierw przedstawia, ile opowieści dotyczących tła akcji „Sygnetu Rakszasy” jest obecnie dostępnych i jakie. Informuje, że zachowała się krótka notka Rajendra Lala Mitry w jego rejestrze manuskryptów i nieco szerszy opis w edycji „Sygnetu Rakszasy” przygotowanej przez Jivanandę Vidyasagarę (Jīvānanda Vidyāsāgara). Historia podobna do tej znajduje się we wprowadzeniu do komentarza Dhundhi Radźy, oraz u Mahadewy (wyd. przez Raghavana w Madrasie). Na utworze Mahadewy oparta jest wierszowana akya-kathā Ravi Nartaki, dostępna także w wersji malabarskiej.

            Następnie Kunhan Raja podsumowuje dotychczasową, znaną już historię –  tło dla rozwoju akcji Mudrarakszasy. Przedstawia ją w sposób następujący:

Król Nanda miał dwie żony: jedną z kasty kszatrijów, drugą –  śudrów. Pewnego razu króla odwiedził pewien mędrzec. Obmyto mu stopy, a wodą, która ze stóp spłynęła, pokropiono obie królowe. Pierwsza poczuła wtedy obrzydzenie, natomiast królowa rodem z śudrów zachowała się z wielką nabożnością. Dziewięć kropli upadło na twarz pierwszej, a jedna na twarz drugiej. Obie zaszły w ciążę. Nisko urodzona powiła chłopca, a pochodząca z rodu rycerskiego –  bryłę mięsa. Minister kazał pociąć mięso na dziewięć kawałków i włożyć do dziewięciu donic, naśladując postąpienie Gandhari w Mahabharacie. Z donic wyrosło dziewięciu chłopców. Dojrzeli i stali się mężczyznami. Jako że byli rówieśnikami, pojawił się problem, komu przypadnie tron. Ustalono, że panować będą na przemian, każdy przez rok, a o wyborze decydować będzie losowanie. Królewicz z matki- śudry został dowódcą armii. Ponieważ zajmował to stanowisko na stałe, a królowie się często zmieniali, stopniowo w jego rękach skupiła się cała władza. Dziewięciu braci poczuło zawiść. Opracowali plan zgładzenia dowódcy. Rozkazali wybudować podziemną aulę i zaczęli w niej regularnie zwoływać posiedzenia. Pewnego dnia, jak zwykle, dowódca otrzymał wezwanie na zebranie rady. Przybył z setką swych synów. W sali nie zastał ani króla, ani żadnego z ministrów. Na domiar złego zatrzaśnięto wrota. On i jego synowie rozważyli sytuację i ostatecznie uradzili, że najmłodszy z nich, imieniem Ćandragupta, postara się przetrwać, odżywiając się przydzieloną im jedną porcję strawy, aby z pomocą Opatrzności wydostać się i pomścić na okrutnym władcy. Tymczasem król imieniem Leon (Simhala) wysłał klatkę z zamkniętym w niej lwem oraz list, w którym polecał królowi wypuszczenie bestii bez otwierania klatki. Nandowie nie wiedzieli, jak tego dokonać. Wtedy królowi zaświtała myśl, że gdyby uwolnić dowódcę albo nawet któregoś z jego synów, może ten znalazłby jakieś rozwiązanie. Podziemną salę otwarto. Znaleziono w niej żywego jedynie Ćandraguptę. Zapytano go, jak rozwiązać zagadkę. Ćandragupta przyjrzał się badawczo drapieżnikowi, który przechadzał się po klatce, uważnie przeczytał list i doszedł do wniosku, że lew odlany został z wosku, a jego ruchy powodowane były jakimś mechanizmem. Wsunął do klatki rozgrzany do czerwoności żelazny pręt, a lew cały się rozpuścił i wyciekł przez kraty. Król przeprosił Ćandraguptę za dawne traktowanie i zapewnił bezpieczeństwo i szacunek. Powierzył mu obowiązki podejmowania goszczących w pałacu braminów. Pewnego dnia Ćandragupta natknął się na jednego z nich w pobliżu jadalni, jak karczował trawę, usiłując zniszczyć jej korzenie. Zapytał o powód takiego zachowania. Ten zaś odrzekł, że ponieważ trawka skaleczyła go w stopę, teraz się mści. Wtedy Ćandragupta pomyślał, że ten właśnie bramin jest w stanie pomóc mu w zemście na nikczemnych radźach. Zaprosił go do pałacu na ucztę. Bramin zasiadł na honorowym miejscu. Kiedy zjawili się  królowie (Nandowie), wpadli w gniew, że tak młody człowiek ośmielił się usiąść na honorowym siedzisku. Rozkazali mu natychmiast odejść. Tym młodym braminem był Ćanakja. Poprzysiągł zniszczyć Nandów i osadzić na tronie Ćandraguptę. Kiedy Ćanakja i Ćandragupta spotkali się po raz pierwszy, bramin zwrócił się do niego per ‘Wryszala’. Wtedy Ćandragupta poprosił go, żeby tak już pozostało na zawsze, nawet po zdobyciu królestwa.

Zdaniem Kuhana Raja’y styl wersji anonimowej (załączonej w apendyksie) jest prosty i elegancki, podczas gdy Ananta nieudolnie stara się naśladować Bana Bhattę.

            Kunhan Raja wstrzymuje się od zdecydowanej oceny wartości historycznej obu dzieł. Skupił się na porównaniu ich wewnętrznej spójności. Za największą niedoskonałość obu utworów uważa znikomą rolę, jaka przypadła synowi ministra: wydostaje się z lochu z postanowieniem zemsty, ale po wejściu Ćanakji na scenę, po prostu znika. U Rawi Nartaki to sam Ćandragupta wydostaje się z więzienia i gra najważniejszą rolę w dramacie.

            Na koniec Kunhan Raja szczegółowo opisuje manuskrypty, które posłużyły do tej edycji: dwie kopie dzieła Ananta Dewy i jedną anonimowego autorstwa. Jeden z manuskryptów Anantadewy spisany został przez pewnego Radźastańczyka. Unikatową wersja anonimową kończy go napis: ‘etāvat pratipustakam’ (‘oto odpis’).

            Dasharatha Sharma przystępuje we wstępie (introduction) do streszczenia najpierw Mudrārākṣasa-pūrva-saṁkathānakam Anantadewy. Następnie anonimowej Mudrārākṣasa-aka-pūrva-hikā, porównując oba utwory. Ustala kolejność powstania trzech wersji: tych dwóch i komentatora Dhundhiradźy: Najstarsze, wg niego, jest dzieło Ananty, potem znana wersja Dhundhi Radźy, a najmłodsze, ale najodważniejsze w stylu – anonimowego autora. Dasharatha Sharma ponadto rozszerza zakres źródeł opowiadania o Nandach. Stwierdza stanowczo, że Nanda pochodził z niskiego rodu, a Ćandragupta z wysokiego. W tym celu przytacza kilka źródeł historycznych i literackich:

1. Fragment Wisznu Purany mówiącej o Mahapadma Nandzie zrodzonym z łona śudrzyni, który niczym drugi Paraśurama wytłukł wszystkich kszatrijów, a w końcu sam został ‘wykorzeniony’ przez Kautilję, który koronował Ćandraguptę:

„Wtedy grabieżczy, potężny Nanda Mahapadmą zwany z Mahanandiego i łona śudrzyni zrodzony, niczym ‘Rama z Toporem’ (Paraśurama) wybije wszystkich wojów-kszatrijów. Od tamtego czasu władcy – opiekunowie ludów –  śudrami będą.  I on nad ziemią jeden królewski parasol rozpostarłszy, sam jej będzie zażywać. Synów ośmiu mieć będzie, pierwszym z nich Sumala. Po Mahapadmie oni ziemi zażywać będą. Tak synowie Mahapadmy przez jedną lat setkę panami ziemi pozostaną. Po tym czasie dziewięciu Nandów, bramin Kautilja wypleni. Gdy już ich nie stanie Mauriowie ziemią zawładną. Sam Kautilja Ćandraguptę na króla namaści.”[3]

2. Powołuje się na ‘greckiego’ (w rzeczywistości rzymskiego) Rufusa Curtiusa, który miał napisać o ojcu Nandy, że był balwierzem, zdobył serce królowej, zamordował swego pana, a następnie działając jako opiekun dzieci królewskich, zagarnął tron.

3. Przywołuje dźinijską Sthawirawalićaritę (Sthavirāvalīcarita), która też potwierdza niskie urodzenie Nandy.

4. 'Milindapanha’, gdzie generał Nandów Bhadrapala walczący dzielnie i długo przeciw armii Maurjów, jest uosobieniem Rakszasy:

Był Bhaddasāla żołnierzem, służącym królewskiemu rodowi Nandów. Toczył wojnę przeciw królowi imieniem Ćandagutta. W tym boju, o Nagaseno, odbyło się osiemdziesiąt ‘trupich tańców’. Albowiem powiadają, że gdy nastała wielka masakra (w której poniosło śmierć 10 tys. słoni, 100 tys. koni i 5 tysięcy rydwanników i 100 koṭi – 10 mld. piechoty), powstały bezgłowe trupy i w ferworze tańczyć poczęły.”[4]

Następnie Dasharatha przytacza cały fragment Kathasaritsagary: motyw jogina wchodzącego w ciało Nandy:

Indradatta i Wjadi, uczniowie gramatyka Warszy udali się da dwór Nandy z zamiarem otrzymania pieniędzy na czesne dla swego mistrza. Jednak w chwili, gdy tam się zjawili wraz ze swym przyjacielem Wararućim, król umarł. Na to Indradatta, adept magii, rzekł do swych przyjaciół: ‘Wejdę w ciało władcy, a wtedy niech Wararući poprosi go o datek. Wjadi niech tymczasem popilnuje mojego ciała’. Plan powiódł tylko do etapu zdobycia pieniędzy. Bowiem Śakatala, minister prawdziwego Nandy, odgadł, jak się rzeczy miały i pragnąc, by pozostawał na tronie nawet z nową duszą, póki syn Nandy Ćandragupta nie dorośnie, zdołał dopaść ciało Indradatty i spalić je. Gdy domniemany Nanda (czyli ‘Joga Nanda’) dowiedział się o tym od Wjadiego, a także tymczasem Ćandragupta osiągnął dojrzałość, obawiając się śmierci, wtrącił Śakatalę wraz z jego stoma synami do ciemnego lochu, a ministrem uczynił mądrego Wararućiego. Codziennie dostarczał do lochu jedną miskę strawy z jęczmienia i jedną miskę wody. Ponieważ tylko Śakaczalę los obdarzył siłą pomszczenia krzywdy wyrządzonej jego rodzinie, sam pożywiał się całą dostarczaną porcją strawy i wody. Pozostali powymierali na jego oczach.

            Z upływem czasu Jogananda stawał się coraz większą ofiarą własnych namiętności. Niespodziewane bogactwa uderzyły mu do głowy. Nie podobało się to Wararućiemu i, potrzebując więcej wolnego czasu na religijne obowiązki, wyciągnął Śakatalę z więzienia i uczynił go współ-ministrem. Wararući umiał poznać dzięki łasce Saraswati wszystkie tajemnice. Pewnego dnia, gdy wszedł do królewskich apartamentów, ujrzał obraz królowej. W części intymnej brakowało pieprzyka, przeto Wararući go tam domalował. Gdy Jogananda spostrzegł tam pieprzyk, pomyślał: ‘Tylko ja wiem, że królowa ma tam pieprzyk. Na pewno Wararući wkradł się do mojego haremu’. Po czym kazał stracić Wararućiego. Jednak Śakaczala ocalił mu życie. Kiedy Wararući opuszczał stolicę, zastanawiał się nad sposobem obalenia Nandów.

Pewnego razu Śakatala ujrzał Bramina – a nazywał się Ćanakja -  jak przekopywał ziemię tylko dlatego, że źdźbło trawy darbha skaleczyło go w stopę. ‘Oto – pomyślał – jest człowiek, który na pewno zniszczy Nandę i jego ród’. Minął czas, a któregoś dnia odbywał się śraddhā w pałacu Nandy. Imię Ćanakji znalazło się wśród zaproszonych, ale honorowe siedzisko wyznaczono nie jemu, ale braminowi Subandhu. Rozsierdzony tym Ćanakja rozpuścił włosy i poprzysiągł zniszczenie Nandy. Po odejściu wykonał magiczną ofiarę, skutkiem której nim minęło siedem dni Jogananda zmarł. Gdy w ten sposób zniszczył Joganandę oraz jego syna Hiranjaguptę, Sakatala powierzył godność królewską synowi prawdziwego Nandy, Ćandragupcie. Ćanakję mianował ministrem Ćandragupty, po czym usunął się do lasu”.  (tłum. z angielskiego, str. 8-10).

Ten sam motyw pojawił się najwcześniej w Bṛhatkathā Gunadhji, której sanskrycką wersję stanowi Kathāsaritsāgara. Inna jego wersja występuje w Prabandhacintāmaṇi Merutungi.

            Dasharatha Sharma za pewny fakt historyczny uważa, że: 

  1. Poprzednik Ćandragupty Maurji na tronie Magadhy był niskiego pochodzenia.
  2. Przejął tron po władcy ze stanu kszatrijów i ojcu Ćandragupty.
  3. Kauntilja kierował przewrotem przeciw władcy nie-kszatriji i przywrócił prawnie roszczącemu sobie ojcowski tron Ćandragupcie.

            Następnie Dasharatha Sharma przedstawia autora dzieła. Według kolofonu mieszkał on w miejscowości Punjastambha (Puṇyastambha) nad rzeką Godawari. Był synem Timadźiego (Trjambaki), wnukiem Balodźiego (Baloji) i prawnukiem Nilakanthy (Nīlakaṇṭha). W 1636 i 1645 napisał 2 komentarze: do Rasamanjarī Bhanudatty i Āryasaptaśati Gowardhany. Pełnił funkcję nadwornego pandita radźy Ćitrabhanu Na podstwaie sagi ‘Vīramitrodaya’ ten królewski ród wywodzi się z Bundelkhandu. Rodzina Ananty wydała na świat kilku wybitnych pisarzy.

            Oceniając jego styl literacki, Dasharatha porównuje go do Dandina i Bany. Jednak dodaje, iż nie nadużywa, jak jego poprzednicy, śleszy (podwójnego znaczenia) i jamaki (gry słów opartej na jednakowym brzmieniu), „co daje stylowi nie tylko grację i elegancję charakteryzującą dzieła jedynie wielkich twórców prozy, ale także ogromną zrozumiałość”. Potrafi pięknie wpleść ilustrujące zwrotki zaczerpnięte prawdopodobnie z ćampu (campū)[5] indyjskich opowiadań i bajek.  

Plan utworu Mudrārākṣasa-pūrva-saṁkathānaka Ananta Śarmy

  1. Opowiadanie zaczyna się rozbudowaną inwokacją typu namaskārātmaka[6] w metrum ‘igraszki tygrysa’ kolejno do Dźagadiśwary, bogini Bharati (czyli Saraswati) i Tary (czyli Durgi) – trzy zwrotki oraz jednej zwrotki w niezidentyfikowanym metrum ardhasama (o różnej liczbie sylab w pāda): 11/12 11/12, przedstawiającej autora i cel dzieła.
  2. Opis bogactw Kusumapury (czyli Pataliputry) stylem przepełnionym porównaniami,  aluzjami i vakrokti, i przesadniami (atiśayokti) (np. miasto Indry Amarawati ujrzawszy Kusumapurę, ze wstydu uciekło do nieba) i aliteracjami (anuprāsa). 
  3. Opis rodziny królewskiej: Nanda imieniem Sudhanwa (Sudhanva) z małżonką Ratnawali (Ratnāwalī) miał dziewięciu synów o imionach: Udagradhanwa (Udagradhanva), Tiksznadhanwa (Tīkṣṇadhanva), Wikatadhanwa (Vikaṭadhanva), Prakatadhanwa (Prakaṭadhanva), Utkatadhanwa (Utkaṭadhanva), Sankatadhanwa (Saṅkaṭadhanva), Śikharadhanwa (Śikharadhanva), oraz Prakharadhanwa (Prakharadhanva).
  4. Konsolidacja sąsiednich radżów, która aby wystawić na próbę rozum ministrów Nandy wysłała wraz z hojnymi darami złotą szkatułkę z kawałkiem drzewa deodaru z zapytaniem, z której strony znajdował się korzeń, a z której wierzchołek. Rozum ministrów Nandy ma świadczyć o sile jego państwa.
  5. Tymczasem król wybiera się na przechadzkę po ogrodach w towarzystwie dwórki, trzymającej nad nim parasol. [Opis parku zawiera gry słowne (ślesze) i żartobliwe aluzje do indyjskiej nauki, znakomitą wirodhabhasę]. Ujrzawszy rząd mrówek niosących nasienie banjanu uśmiecha się do siebie. Wtedy dwórka też się uśmiecha. Król pyta ją o powód. Ponieważ nie umie odpowiedzieć, grozi, że ją ‘nigrahiṣye’ czyli pozbawi łaski (dwórka rozumie, że skaże ją na śmierć). Ma odpowiedzieć następnego dnia.
  6. Dwórka udaje się z zamiarem popełnienia samobójstwa nad rzekę, spotyka tam bramina (późniejszy Rakaszasa). Pragnie mu oddać ozdoby, ale on odmawia i radzi, co ma rzec królowi.
  7. Zadowolony maharadźa hojnie ją obdarowuje. Ponieważ ministrowie (Wakranasa ‘Krzywonos’ i inni) nie potrafią rozwiązać zagadki zadanej przez konsolidację sąsiadów, król prosi o to dwórkę.
  8. Dwórka opowiada, że to bramin nad rzeką jej pomógł. Sudhanwa wzywa bramina. Ten przybywa, każe wrzucić drewienko do wody. Koniec, który się głębiej zanurza, wskazuje na kierunek korzenia. Król mianuje bramina ministrem (mantrī). W ten sposób Rakszasa trafia na dwór Nandów. Minister Śakaczara czuje w nim naturalnego rywala.
  9. Śmierć Sudhanwy (‘udał się w gościnę do królestwa ‘Burzyciela Grodów’). Epizod z magicznym wejściem w ciało zmarłego króla. Ćandradasa, książę miejscowości Wikaczy leżącej nieopodal lasów Windhja po utracie całego majątku na skutek napadu Jawanów uciekł do Nepalu, gdzie z łaski Nilakanthy (Śiwy) zdobył sztukę wchodzenia w cudze ciało (parakāyapraveśa). Przybrał imię Suwidja (‘Dobrze-wiedzący’). Potrzebował zebrać pieniądze na opłatę za naukę, dlatego przybył do Kusumapury. Dowiaduje się o śmierci Sudhanwy i wtedy postanawia wyzyskać swą umiejętność: zostawia swe ciało pod opieką jednego z uczniów imieniem ‘Wielce-oczytany’ (Bahuśruta). Wtedy drugi uczeń, imieniem ‘Dobrze-ułożony’ (Suśīla) prosi powstałego z martwych króla o jałmużnę. Ożywiony król obdarowuje go stoma tysiącami złotych monet, co wzbudza podejrzenie ministra Rakszasy. Nigdy bowiem Sudhanwa nie grzeszył hojnością. Rakszasa wymyka się więc z pałacu, aby zbadać okolicę. Rozpoznaje ‘Dobrze-ułożonego’ jak z ‘Wielce-oczytanym’ czekał niecierpliwie na powrót duszy swego mistrza. Rakszasa przygotowuje stos i spala ciało ‘Dobrze-wiedzącego’. Jakiś czas później przezornie zabija obu uczniów, wrzucając ich do rzeki Bhagirathi (Gangi) z przywiązanym do piersi kamieniem.
  10. Nanda odkrywa mocą swych duchowych mocy zbrodnie Rakszasy. Przezorny minister chroni się na dworze Parwateśwary, władcy Jawanów.
  11. Władza Śakaczary wzmacnia się, staje się też wiernym przyjacielem Sudhanwy. Podczas polowania, minister Śakaczara morduje króla: Gdy wspólnie oddalili się od reszty myśliwych w głąb dżungli, goniąc jelenia, Śakaczara odkrywa studnię, a w środku napis: ‘Fortuna męczy się służąc zarazem nazbyt potężnemu ministrowi i wielkiemu władcy: jednego z nich opuszcza, niezdolna do dźwigania tak wielkiego brzemienia’. A pod spodem:

„Kto sługę równie możnego, o takich samych dążeniach,
władzę podzielającego nie zabije, ten sam zginie.”

      Oblepia napis błotem, aby król go nie zauważył. Jednak król ściera błoto i czyta. Wtedy Sudhanwa zrzuca na niego wielki kamień i tak go zabija.   

  1. Żałoba po zaginięciu króla, namaszczenie królewicza Ugradhanwy. Pozostali Nandowie zostają juwaradźami.
  2. Ugradhanwan docieka, jak doszło do zaginięcia ojca. Ministrowie szczegółowo opowiadają, jak przebiegało polowanie.  
  3. Ugradhanwan przeprowadza potajemnie śledztwo. Wobec niepowodzenia, grozi ‘detektywom’, iż ich zabije, jeśli w ciągu trzech dni nie natrafią na właściwy trop.
  4. Jeden z ascetów licząc na nagrodę, postanawia pomóc w odkryciu tajemnicy. ‘Dedektywi’ przyprowadzają go na audiencje. Następnie asceta udaje się na miejsce kremacji, gdzie znajduje świeżego po nabiciu na pal trupa. Myje go w rzece, po czym przystępuje do ‘bohaterskiej praktyki’ (‘vīrasādhana’), oddając cześć bogini Mahakali (Mahākālī) ‘przyborami’ dostarczonymi mu przez króla (m.in. matsja-māṁsa-madira ityādi), odmawiając zaklęcia. [W tym miejscu styl językowy Anantadewy zaczyna nabierać wyraźnych (nawet przerysowanych) cech riti gaudżija (gauḍīya), narracja staje się prozą utkalikapraya (utkalikāprāya, czyli obfitującą w długie złożenia i ‘burzliwe – ulbaṇa słowa), nasila się odźas, pojawia się bhawa bhayānaka, a potem adbhuta]. W końcu bogini się objawia, a asceta czci ją hymnem składającym się z czterech epitetów o niespotykanej długości. [O ilości sylab odpowiednio 119, 127, 181 i 224), przeładowanym aliteracjami (anuprasa)].
  5. Łaskawa bogini na jego życzenie odsłania mu prawdę o zabójstwie Sudhanwy.
  6. Asceta z początku nie chce zdradzić co mu rzekła bogini, królowi, którego uważa za zależnego od ministra. Mówi, że królowie mogą być ‘samozwani’ (svāyattasiddha), ‘powołani przez innych’ (parāyattasiddha), czyli zależni, albo częściowo ‘samozwani’ częściowo ‘powołani przez innych’ (svaparāyattasiddha); on należy do drugiego rodzaju. Kiedy król zapewnił, że jest ‘samozwany’, asceta wyjawia mu tajemnicę.
  7. Król odnajduje miejsca zbrodni. Podczas ‘przesłuchania’ minister Wakranasa  pokazuje Śakaczaremu ozdoby zamordowanego, w ten sposób zmuszając do przyznania się.
  8. Udagradhanwa skazuje na śmierć w mękach głodowych Śakaczarę wraz z żoną i dziećmi. Każe wykopać dół głęboki na wysokość człowieka z wyciągniętą ręką, wrzucić ich do środka i codziennie dostarczać przez wąski na 10 palców otwór pięć pala[7] (czyli mniej więcej tyle co waga 50 ziaren prosa) starej ciecierzycy.
  9. Wikatara, syn Śakaczary poprzysięga zemstę (o ile los da mu przeżyć). Śakaczara, matka i rodzeństwo rezygnują na jego rzecz z dostarczanej im ciecierzycy.
  10. Tylko Wikatara przeżywa. Litościwy Ugradhanwa obłaskawia w końcu Wikatarę, żywi go, póki nie wróci do sił.
  11. Rakszasa zachęcony wolnym stanowiskiem po śmierci Śakaczary a także przyjaźnią z kupcem Ćandanadasą oraz Śakaczadasą, powraca do Kusumapury.
  12. Wikatara służy Rakszasie w celu pozyskania jego względów. Otrzymuje obietnicę stanowiska. Rakszasa nie chce jednak jej spełnić. Wysyła go po bramina godnego wykonania śraddhy (ofiary zadusznej) za królewskich przodków.
  13. Wikatara spotyka bramina imieniem Wisznugupta (późniejszy Ćanakja), jak wyrywa trawę z korzeniami, zamierzając następnie zwabić miodem mrówki, by dojadły resztę korzeni. W ten sposób bramin pragnie wyplenić całą trawę jaka rośnie na ziemi, ponieważ jego ojciec Śiwagupta umarł z bólu po skaleczeniu się źdźbłem darbhy.  Wikatara zamierza zaprosić Wisznuguptę na śraddhę, czując, że na sam jego widok sprowokuje Ugradhanwę do znieważenia bramina.
  14. Wisznugupta przybywa spóźniony, kiedy wszyscy oczekują czcigodnego bramina. Ugradhanwa wpada w gniew i znieważa Wisznuguptę. (‘Czyż na całej ziemi nie było żadnego innego bramina, że przyprowadzono takiego?’)            
  15. Wisznugupta przysięga zemstę na rodzie Nandów [piękny wers w metrum ‘igraszki tygrysa’, a potem pytanie: ‘Czy jest tu ktokolwiek, kto pragnie królestwa po Nandach?’
  16. Syn Sudhanwy i Muri, Ćandragupta, wyzyskuje sposobność i udaje się do Wisznugupty. Dołączają także jego towarzysze (‘ośmiu bohaterów’): Bhadrabhata, Puruszadatta, Dindirata, Balagupta, Radźasena, Bhagurajana, Rohitaksza i Widźajawarman. 
  17. Ćanakja obmyśla taktykę. Ostatecznie podejmuje decyzję pozyskania Parweśwary. Dowiedział się bowiem, że żywi niechęć do Nandów, odkąd  Rakszasa schronił się na jego dworze. Dowiedział się też, że bardzo szanuje on Ćanakję za jego autorstwa traktat o polityce (nītipustaka). Ćanakja obiecuje mu połowę królestwa.
  18. Ćanakja wysyła swego przyjaciela, bramina imieniem Dźiwasiddhi umiejącego interpretować oznaki i radzić sobie z każdym pytaniem (znającego praśnawidję), aby pozyskał przyjaźń Rakszasy. Bhagurajana zostaje doradcą Malajaketu, syna Parwataki.  
  19. Wyprawa wojsk Ćandragupty w sojuszu z Parwataką na Kusumapurę. W wojsku wymienione oddziały Śaków, Jawanów, Kiratów, Kambhodźów, Persów. Rakszasa i Sarwarthasiddhi bronią obleganego grodu, a młodsi Nandowie wraz z Wakranasą i pozostałymi doradcami przeprowadzają atak ‘poczwórną armią'[8]
  20. Opis strasznej, ‘nieopisywalnej’ bitwy. Kusumapura chyli się ku upadkowi. Sarwarthasiddhi wymyka się z twierdzy i udaje do lasu w górach Windhja, aby modlić się do ‘Wroga Kamy’ o zwycięstwo. Ćandragupta zwycięża.
  21. Rakszasa pragnąc pokoju z Parwataką nasyła trucicielkę na Ćandraguptę.   Przebrany za mnicha Dźiwasiddhi, któremu powierzono doprowadzenie jej do Ćandragupty, otrzymuje od Ćanakji polecenie oddania jej w  ‘nagrodę’  Parwatace. 
  22. Bhagurajana przekonuje Malajaketu, że to Ćanakja zabił Parwatakę i wskazuje, że jego życie także jest zagrożone. Razem uciekają do Rakszasy.
  23. Skłócając Rakszasę z Malajaketu Ćanakja stara się pozyskać Rakszasę, aby został ministrem Ćandragupty. Opisane to zostanie w dramacie ‘Mudrarakṣasa’.

            Plan anonimowego utworu Mudrārākṣasanāṭakapūrvapīṭhikā

  1. Opis Pataliputry.  
  2. Opis rodziny królewskiej. [Imiona różnią się od podanych w wersji Ananty.] Ćitrasena ma dwie żony: Sumati i Rambhawati. Z Sumati ma syna Wirasenę (u Ananty: Sudhanwę), a z Rambhawati – Sarwarthasiddhiego. Wirasena ma trzy małżonki, które nazywają się kolejno: Madri, Magadhi, i Ćaidja. [u Ananty jedną żonę: Ratnawali]. Każda rodził trzech synów. Określa się ich mianem dziewięciu Nandów. Ich imiona: Śurasena [u Ananty: Ugradhanwa itd.], Satjawrata , Śrutadhwadźa, Nala, Karna, Bhima, Rama, Hariśćandra oraz Drydżhaju. Ze sprowadzoną z Andhry dwórką Wirasena ma jeszcze jednego syna: Ćandraguptę.
  3. Ministrowie: Wajroćana [u Ananty: Śakaczari] jest pradhanapuruszą, Wakranasa (‘Krzywonos’) doradcą (dhīsaciva i karmasaciva), a Rakaszasa ministrem (mantrī).
  4. Wirasena i Rakszasa dokonują podboju świata (digvijaya). Pokonują i uprowadzają greckiego króla Parwateśwarę.
  5. Wirasena i Wajroćana wyruszają na polowanie. Wajroćana zabija króla w podobnych okolicznościach, jak w opowiadaniu Ananty. Zbrodnia zostaje zauważona przez pewnego pasterza (gopa).
  6. Śurasena zostaje namaszczony na króla.
  7. Parwataka ucieka. Zbrodnia Wajroćany wychodzi na jaw.
  8. Śurasena rozpacza. Udaje się na miejsce zbrodni, a następnie sądzi Wajroćanę.
  9. Śurasena wtrąca Wajroćanę wraz z rodziną do więzienia. Przeznacza tylko jedną garść ciecierzycy i miarkę wody dla każdego ze skazanych.
  10. Najmłodszy syn ministra Wajroćany poprzysięga zemstę. Inni odstępują mu swoje porcje jedzenia i wody.
  11. Śurasena zachorowuje. Jako zadośćuczynienie zarządza zakaz zabijania wszelkich żywych istot na terenie królestwa. Za wstawiennictwem Rakszasy wypuszcza także z więzienia ocalałego syna ministra Wajroćany, a następnie każe go karmić by nabierał sił.
  12. Śurasena wyraża synowi ministra zgodę na wykonanie antjeszti jego rodziców i rodzeństwa, których zwłoki leżały w lochu. Wykonując antjeszti syn myśli o zemście.  
  13. Syn ministra wyrusza na poszukiwanie braminów, godnych nakarmienia w czasie obrzędów zadusznych (śrāddhy) w okresie nowiu. Spotyka jednookiego, chudego, krewkiego bramina Ćanakję, żelaznym rylcem podkopującego trawę darbha, po czym zalewającego jej korzenie octem.  Zaprasza go do pałacu.    
  14. Zgłodniały i wycieńczony trzydniową nieustanną pracą przy karczowaniu trawy Ćanakja zjawia się na śaddhā. Śurasena obraża go uznając za niegodnego strawy ofiarnej i rozkazuje wynieść się z pałacu razem ze swoją porcją jedzenia. Ćanakja przyrzeka zniszczenie Nandów, ale nikt nie zwraca na niego uwagi, biorąc go za wariata. Obwieszcza, że da królestwo Nandów komukolwiek, kto się zgłosi.
  15. Ćandragupta prosi Ćanakję o opiekę. Ćanakja postanawia użyć Ćandraguptę do obalenia Nandów.
  16. Ćanakja pyta Ćandraguptę, jakich ma przyjaciół. Ćandragupta wymienia Jawaneśwarę Mahakaję (‘Wielkiego Władcę Greków), Bhagurajanę, Dindiratę (Ḍiṇḍirāta), Balaguptę, Bhadrabhataę (Bhadrabhaṭa) oraz bankiera (dyrektora gildii kupieckiej, śreṣṭhī), który byłby w stanie sfinansować wyprawę wojenną.
  17. Ćanakja poleca wysłać poselstwo z hojnymi darami do Parwateśwary. Sam udaje się do lasu myśleć o ‘zasianiu ziarna intrygi’.
  18. Ćanakja wysyła zaufanego przyjaciela, bramina Induśarmę w przebraniu mnicha buddyjskiego do Rakszasy, a przyjaciela Ćandragupty imieniem Siddhartha do Śakaczadasy, sekretarza Rakszasy.
  19. Z ‘gaju żarliwej ascezy’ (tapovana) Ćanakja przyjmuje ucznia i wraz z nim przybywa do Parwateśwary. Wszelkimi zabiegami, także magicznymi, pozyskuje Parwatakę. 
  20. Potężna armia mleććhów najeżdża terytorium Śuraseny i oblega Pataliputrę. Parwataka żąda od Śuraseny poddania się i ogromnego haraczu, albo walki na śmierć i życie.
  21. Śurasena zwołuje naradę. Ministrowie radzą się poddać, ale ostatecznie obmyślają  podstęp. Posłaniec przekazuje Parwatace, że tak jak kiedyś ściągali daninę, tak teraz będą płacić.
  22. Śurasena niespodziewanie atakuje, wysyłając swych trzech braci na czele ogromnego oddziału.
  23. Po kolei ginie sześciu braci Śuraseny.
  24. Rakszasa próbuje skłonić Śurasenę do poddania się, jednak ten woli zginąć i wyrusza z pozostałymi przy życiu braćmi na pewną śmierć. Giną bohatersko podczas obrony twierdzy. Ich armia wpada w popłoch. Spełnia się przysięga Ćanakji: dziewięciu Nandów zginęło.
  25. Królowa, małżonka Śuraseny, popełnia samobójstwo zażywając dużą dawkę kamfory.
  26. Rakszasa za wszelką cenę próbuje zabić Ćandraguptę. Twierdza nadal w oblężeniu.
  27. Po siedmiu dniach Sarwarthasiddhi, nie mogąc znieść cierpienia mieszkańców, nocą przeskakuje na linach mury obronne i udaje się do lasu.
  28. Rakszasa zarządza otwarcie miasta. Ćanakja, Ćandragupta i Parwataka nie ruszają się jednak z obozu, czekając na odpowiednią chwilę.
  29. Rakszasa obmyśla plan. Powierza swoją rodzinę przełożonemu gildii (śreṣṭhī) Ćandanadasowi, a sam udaje się do Parwataki. Potajemnie skłania go do przejścia na jego stronę.  
  30. Triumfowanie zwycięstwa Ćandragupty. Agenci Rakszasy podstawiają Ćandragupcie trucicielkę – kobietę, którą od dziecka przyzwyczajano do coraz większej dawki trucizny, tak, że jej ciało stało się trujące. Ćanakja rozpoznaje ją po oznakach, np. muchy, które na niej siadały, zdychały. Kieruje trucicielkę do Parwataki oświadczając, że ‘jemu ten zaszczyt się należy’.
  31. Nocą umiera Parwataka. Bhagurajana ostrzega Malajaketu przed Ćanakją, który ‘zabił ojca, a teraz ciebie chce zabić’. Razem uciekają do Rakszasy.
  32. Ćanakja aby zadośćuczynić śmierć Parwataki oddaje połowę królestwa Nandów Wajroćace (Vairocaka), bratu Parwataki. Podczas triumfalnego wjazdu do stolicy, Ćanakja wysyła go pierwszego. Brama wjazdowa zapada się i Wairoćaka ginie.
  33. Malajaketu usiłuje swoją armią najechać na Kusumapurę i pokonać Ćandraguptę. Jednocześnie Rakszasa raz po raz przeprowadza nieudane zamachy na Ćandraguptę. Ćanakja po dokładnym przejrzeniu pałacu, wprowadza tam Ćandraguptę, a sam zamieszkuje w pobliżu.

Filip Ruciński

Bibliografia:

             BYRSKI 1976 = Wiśakhadatta, Pierścień Demona. Przegląd Orientalistyczny, Nr 1(97). PWN, Warszawa 1976. 

             RAAE 2002 = Raāe, Ācārya Mādhav Janārdan: Mudrārākṣasa-nāakam. Bhāratīya Vidyā Prakāśan, Varanasi – Delhi 2002. 

SHARMA 2002 = Sharma, Dasharatha (ed.): Mudrārākṣasapūrvasaṃkathānakam Anantaśarma-viracitam. Ganga Oriental Series 3, Bikaner 2002 [A.D. 1945].

SHASTRI 1999 = Shastri, Hargovinda Pandit: Kāvyālkārasūtra of Ācārya Vāmana. Chaukhamba Surbharati Prakshan, Varanasi 1999.





[1] Dasharatha Sharma (ed.): Mudrārākṣasapūrvasaṃkathānakam Anantaśarma-viracitam. Ganga Oriental Series 3, Bikaner, samvat 2002 (A.D. 1945).

[2] W polskim przekładzie dostępny w: Byrski, M.K.: Wiśakhadatta, Pierścień Demona. Przegląd Orientalistyczny, Nr 1(97). PWN, Warszawa 1976. 

[3Tłumaczenie przytoczonej Wisznupurany, adhyāya 24.

[4] Tłumaczenie z angielskiego.

[5] Campū to styl literacki przeplatający prozę i wiersz.

[6] Czyli oddania szacunku bóstwu lub osobie.

[7] 1 pala = 1/100 tulā. 1 tulā = ok. 80 ratti. 1 ratti = ok. 8 ziaren prosa. Można w przybliżeniu przyjąć, że jedna pala równa się wadze ok. 10 ziaren prosa.

[8] Czyli wyposażoną w bojowe słonie, jazdę, rydwany i piechotę.  

Dział: