Wersyfikacja sanskrycka w Śakuntali Kalidasy

      W poezji sanskryckiej – w tym również w najwybitniejszym sanskryckim dramacie Kalidasy Abhijāñāna-śākuntalam, najczęściej używa się wiersza polegającego na regularnym następstwie sylab krótkich i długich i ich ściśle ustalonej liczby (wiersz numeryczny). Istnieje też wiersz oparty jedynie na iloczasie (wersyfikacja morowa), w którym następstwo zgłosek krótkich i długich nie jest ściśle ustalone, a jedynie równa jest ilość mor (podstawowych jednostek długości) w całym wierszu lub jego części – stopie, ćwiartce lub wersecie. Pierwszy rodzaj wiersza nazywamy varnika (‘sylabiczny’, varṇa = zgłoska), drugi – māṛkā (dosł. ‘miarowy’, ‘morowy’, mātrā = miara).

W obu rodzajach wiersza kluczowe jest rozróżnienie sylab krótkich i długich. Długą sylabą jest nie tylko taka, którą tworzy samogłoska długa, ale taka, której czas wymawiania jest dłuższy np. z powodu kilku spółgłosek obok siebie. W rzeczy samej nazywa się ją nie sylabą długą (dīrgha), ale zgłoską ciężką (guru). Zgłoski długie są zawsze ciężkie, ale ciężkie są także zgłoski krótkie przed podwójnymi spółgłoskami, zgodnie z definicją:

sānusvāraśca dīrghaś ca visargī ca gurur bhavet |
varṇaḥ saṁyoga-pūrvaśca tathā pādānta-go ‘pi vā ||

Z nosówką (ṁ), z przydechem (ḥ), długie, a także przed każdą zbitką
są ciężkimi sylabami; w wygłosie są obojętnie”.

Nie mówi się także w tym wypadku o zgłoskach ‘krótkich’ (hrasva), tylko o ‘lekkich’ (laghu). Lekkimi są zgłoski wszystkie inne niż guru.

Sylabę lekką oznacza się pionową kreską (I); ciężką – znakiem awahrahy (S).

Podobnie jak w wersyfikacji greckiej podstawową jednostkę rytmu stanowi stopa (sanskr. gaṇa). Na stopę w wierszach sylabicznych składają się zwykle trzy zgłoski, tworzące różne rytmy, będące kombinacją zgłosek lekkich i ciężkich. Takich kombinacji może być maksymalnie osiem. Do tego dochodzi stopa złożona z pojedynczej lekkiej zgłoski (oznaczonej nazwą la) i pojedynczej ciężkiej zgłoski (ga). Tak samo jak w wersyfikacji greckiej, mają one swoje nazwy, tyle że krótkie i samodefiniujące: np. ya, , sa; la, itd.

Poniżej przedstawiam definicję dziesięciu różnych stóp, ujętą w jedną mnemotechniczną regułę.

Ya – Mā – Tā – Rā – Ja – Bhā – Na – Sa – La – Gāḥ2

I       S      S      S       I       S       I       I      I       S

Jak z niej korzystać? W sposób bardzo prosty. Jeśli chcemy poznać, jaki rytm wyraża stopa ya, patrzymy na jej długość i długość nazw stóp następujących po niej, czyli i ; ponieważ jest ona krótka (lekka) a one długie (ciężkie), mamy zatem rytm u – – (odpowiednik greckiego bakhu), co w indyjskiej symbolice zapisuje się I S S. Tak samo odczytuje się pozostałe stopy.

Warto się nauczyć tego wzoru na pamięć (uwzględniając długości!). Pozwoli to nauczyć się posługiwać się definicjami poszczególnych metrów, które także zostały ujęte w formuły mnemotechniczne.

Poniżej zamieszczam wykaz wszystkich metrów występujących w Śakuntali, wraz z ich definicjami, przetłumaczonymi na język polski, w miarę możliwości z zachowaniem rytmu, który ma odzwierciedlać definiowane metrum (po polsku staram się tylko zachować równą liczbę sylab i cezurę).

Anuṣṭubh (śloka ) (8).

śloke ṣaṣṭhaṁ guru jñeyaṁ sarvatra laghu pañcamam |
dvi-catuṣ-pādayor hrasvaṁ saptamaṁ dīrgham anyayoḥ ||

W śloce wszędzie ciężką zgłoską będzie szósta, lekką piąta;
w ćwiartkach zaś drugiej i czwartej siódma lekką, ciężką w innych”.

W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 1: 5, 6, 11, 12, 26; Akt 2: 13,16,17. Akt 3: 1, 17,20. Akt 4: 4,7; Akt 6: 23, 28,32; Akt 7: 9, 13, 14, 15, 23, 28, 29.

Pathyā-vaktra (8) jest odmianą anusztubhu: Stopa ja (dźa) występuje w niej po czwartej sylabie w padach drugiej i czwartej. Reszta jest jak w anusztubhu.

W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 6: 143, 224.

ViyoginI(10/11)‘Rozłączona’

viṣame sa-sa-jā guruḥ same |
sa-bha-rā lo 'tha gurur viyoginī ||

W nierównej sa, sa, ja i ga, w równej
sa, bha, ra, la i ga – to rozłączona.”

W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 2: 18, Akt 6: 1, [K: 6.10]; Akt 7: 1.

Indravajrā(11) ‘Grom Indry’

syād indravajrā yadi tau ja-gau gaḥ ||

Indry grom się złoży z dwóch ta, ja, i dwóch ga.

Występują w zwrotkach: Akt 4: 22, Akt 5: 4.

Upendravajra(11) ‘Grom Wisznu’

upendravajrā prathame laghau sā|

Grom Wisznu zaś kiedy pierwszą będzie lekka”.

Upajāti: (11) – połączenie obu powyższych.

Występuje w zwrotkach: Akt 2: 7; Akt 5: 5,20,25; Akt 6: 10 [K: 6.114],24,26, Akt 7: 2,5,19,31.

Triṣṭubh (11) – metrum wedyjskie podobne do indrawadźry; cezura po czwartej lub piątej zgłosce. Metrum bardzo rzadkie w literaturze powedyjskiej, u Kalidasy wystąpiło tylko jeden raz w kontekście ceremonii wedyjskiej: Akt 4: 8.

Rathoddhatā (11) ‘Rąbnięty wóz’

rān na-rāv iha rathoddhatā lagau||

Po ra: na ra, la i ga – rąbnięty wóz”

Występuje w zwrotce: Akt.7: 18.

Śālinī (11) ‘cnotliwa’. Średniówka po 4 i 7 sylabach.

māttau gau cec cālinī veda-lokaiḥ

Po ma dwa ta – cztery, siedem - cnotliwa.

Występuje w zwrotce: Akt.5: 30.

Aparavaktra (11-12).

ayuji na-na-ra-lāḥ guruḥ same tad
aparavaktram idaṁ na-jau ja-rau ||

W nieparzystych ćwiartkach: na, na, ra, la, ga
w parzystych – na, ja, ja, ra – to aparawaktra”.

W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 4: 10 i Akt 5: 1.

māla-bhāriṇī (11-12) ‘Nosząca girlandę’

viṣame sa-sa-jā gurū same cet |
sa-bha-rā yena mālabhāriṇīyam ||

W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 3: 21,22; Akt.7: 20,21.

Druta-vilambita (12) ‘Szybko zwalniająca’

druta-vilambitam āha nabhau bharau |

Szybko zwalniającą zwą na z bha i bha z ra’.

Występuje w zwrotkach: Akt 2: 11, Akt 3: 16, Akt 5: 27, Akt 6: 85, Akt 7: 3.

Vaśastha / vaśasthavila (12)
vadanti vaṁśasthavilaṁ ja-tau ja-rau|

Występuje w zwrotkach: Akt 1: 18,22,23; Akt 3: 11; Akt 4: 1; 5: 12,15,17; Akt 6: 13 [K:6.128],18 [K:6.153]; Akt 7: 10,16,30.

Puṣpitāgra (12/13) ‘z zakwitłym końcem’

ayuji na-yuga-rephato yakāro
yuji ca na-jau ja-ra-gā ca puṣpitāgraḥ ||

W nieparzystych para na po nich ra i ja.
W parzystych na, ja, ja, ra, ga – z zakwitłym końcem.’

Występuje w zwrotkach: Akt 2: 11, Akt 3: 16, Akt 5: 27, Akt 6: 11 [K:6.116], Akt 7: 3.

Praharṣiṇī ‘ Radująca’. Cezura (diareza) w każdej padzie po 3 i 10 sylabach, co powiedziane zostało też w zwięzłej definicji

tryāśābhir ma-na-ja-ra-gāḥ praharṣiṇīyam ||

Po trzech, dziesięciu: ma, na ja, ga – praharszini.’

Występuje w zwrotkach: Akt 6: 27,30.

Rucitā (13) ‘Urocza’. Średniówka po 4 i 9 (graha).

jabhau sajau giti rucirā catur-grahaiḥ |

W Śakuntali wstępuje w Akt 7: 35.

Vasanta-tilakā 'kropelka wiosny'

uktā vasantatilakā ta-bha-jā ja-gau gaḥ |

Kropelką wiosny nazwano, ta, bha dźa, dźa ga ga’.

Występuje w zwrotkach: Akt 1: 8,17,31; 2: 9,12; Akt 3: 8,18,24, Akt4: 2,3,11,13,14,15,20; Akt 5: 2,3,6,22,23;Akt 6: 12 [K: 6.123],16 [K: 6.136],20 [[K: 6.162],25; Akt 7: 4,6,17,25,26,32.

Mālinī (15) ‘Girlandowa’ Średniówka po ośmiu (bhogī ‘wąż’) i siedmiu (loka ‘światy’) sylabach.

na-na-ma-ya-ya-yuteyaṁ mālinī bhogi-lokaiḥ|

Na, na, ma, ya, ya utworzy malini z ośmiu, siedmiu’

Występuje w zwrotkach: Akt 1: 10,19,20; Akt 2: 4; Akt 3: 3; Akt 5: 7,8,19; Akt.7: 7,34;

Śikhariṇī (17) ‘czubata’

rasai rudraiś chinnā ya-ma-na-sa-bha-lā gaḥ śikhariṇī ||

Dzielona po sześciu i jedenastu czubata yam nas bha lga”.

Występuje w zwrotkach: Akt 1: 9,14; Akt 2: 10; Akt 3: 6; Akt 5: 10; Akt.6: 9 [K: 6.105]; Akt 7: 33;

Hariniṇī ‘Porywająca’ Cezury po 6, 4 (veda) i 7 (haya ‘koń słońca’).

na-sa-ma-ra-sa-lā gaḥ ṣaḍ-vedair hayair hariṇī matā ||

Występuje w zwrotkach: Akt 3: 10, Akt 4: 19, Akt 7: 24.

Mandakrāntā ‘Wolno krocząca’ Cezura po 4, 6 i 7 sylabach.

mandākrāntāmbudhi-rasana-gair mo bha-nau tau sa-yugmam

W mandakrancie dziesięć i siedem ma, bha, na, ta, ta i dwa sa”.

Występuje w zwrotkach: Akt 1: 15,33; Akt 2: 14,15.

Śārdūlavikrīitā (19) ‘igrająca z tygrysem’

sūryāśvair yadi maḥ sa-jau sa-ta-ta-gāḥ śārdūla-vīkrīḍitam ||;

Tuzin plus siedem z masajas satataga, z tygrysem sobie igra.

Występuje w zwrotkach: Akt 1: 14, 30; Akt 2: 2,5,6; Akt 3: 7,23; Akt 4: 5,6,9,17,18; Akt 5: 9; Akt 6: 4 [K: 6.61],5 [K:6.70],6 [K.6.78],17 [K:6.148]; Akt 7: 8,11,12,27.

Srāgdharā (21) ‘Trzymająca wieniec’

m-ra-bh-nair yānāṁ trayeṇa tri-muni-yati-yutā sragdharā kīrtiteyam ||

Z m-ra bh-na i z tójką ya znów, z cezurami co siedem zwana jest z wieńcem w ręku”.

W Śakuntali występuje w zwrotkach: Akt 1: 1, 7.

Āryā (12/18/12/15 mor) ‘Szlachetna’. W odróżnieniu do wszystkich poprzednich, należy do metrów stopowo-morowych (mātṛka).

yasyāḥ pāde prathame dvādaśamātrās tathā tṛtīye'pi |
aṣṭādaśa dvitīye caturthake pañcadaśa sāryā ||

Gdy się dwanaście mor znajdzie
w pierwszej padzie i tyleż będzie w trzeciej
A osiemnaście mor w drugiej,
w czwartej piętnaście – to jest wtedy arją”.

Występuje w zwrotkach: Akt 1: 2, 3, 13, 16, 17, 21, 25, 28, 29, 34. Akt 2: 1, 8; Akt 3: 2,4,5,9, 12, 14, 15, 19; Akt 4: 12, 16, 21; Akt 5: 11, 13, 16, 18, 21, 28, 31; Akt 6: 2 [K: 6.46],3 [K: 6.55],7 [K: 6.81],15 [K: 6.142],19 [K: 6.153],21 [K: 6.169],31.

 

Przypisy:

1W przygotowaniu posługiwałem się wydaniem: Abhijñānaśākuntalam, ed. by Ramā Shankar Tripāthī, Sri Krishna Prakashan, Varanasi 1999. Do tego wydania odnoszą sie także odniesienia. Wersję kszmirską (K) uwzględniłem tylko w Akcie 6 – wtedy odniesienia podałem w nawiasach kwadratowych.

2 na końcu oznacza lmn. (jest to złożenie kopulatywne, czyli dvandva).

3 yad-yat sādhu na citre syāt kriyate tad anyathā |
tathā 'pi tasyā lāva
ya rekhayā kicid anvita ||

4 prajāgrāt khilī-bhūtas tasyā svapne samāgama |
pas tu na dadātyenā draṣṭu citra-gatām api ||

5 muni-sutā-praṇaya-smti-rodhinā mama ca muktam idaṁ tamasā manaḥ |
manasi-jena sakhe prahariṣyatā dhanuṣi cūtaśaraśca niveśitaḥ ||

 

Dział: