Działy i rozdziały w ajurwedzie, czyli o czym pisali Czaraka i Suśruta

Niniejszy artykuł jest bardzo krótkim streszczeniem zagadnieṇ omawianych w najważniejszych dziełach z ajurwedy: Kompendium Czaraki oraz Kompendium Suśruty.   

I. Kompendium Czaraki - Cāraka-saṁhitā

W I w n.e. zaistniała potrzeba zredagowania i poszerzenia Kompendium Atreji (Ātreya-saṃhitā), w tamtych czasach najbardziej miarodajnej staroindyjskiej księgi medycznej. Dokonał tego w nieznany bliżej Czaraka. W owych czasach 'czaraka' było ogólnym określeniem każdego wędrownego lekarza. Atreja sanhitę zaczęto nazywać Czaraka-sanhitą - Księgą Czaraki albo Kompendium Czaraki. Istnieją pewne przesłanki, które mówią, że Czaraka, autor zaktualizowanej księgi, służył kuszańskiemu władcy Kaniszce, który podbił Indie na początku II w n.e. i rozciągnął swe panowanie od Buchary (obecny Uzbekistan) po Bihar (Indie Wschodnie). Niektórzy uważają, że Czaraka to nie kto inny jak sam Patańdźali, największy autorytet systemu jogi. Pisząc dzieło z medycyny, jogi i podstawowy komentarz do sanskryckiej gramatyki (tzw. Wielki komentarz), Patańdźali miał oczyścić ciało, umysł i mowę i w ten sposób osiągnąć doskonałość.

Czaraka po dziś dzień jest jednym z trzech głównych autorytetów ajurwedy. Jego dzieło składa się ze 120 rozdziałów ujętych w ośmiu działach. Działy te przedstawiają się następująco:

I.1 Sūtra-sthāna czyli 'dział osnowy'.

Sūtra oznacza osnowę, nić, również sznur mierniczy, którym odmierza się budowany gmach wiedzy i doświadczenia, a także oznacza początek, coś, co wymaga dalszego rozwinięcia. Dział ten można traktować jak ogólny rys 'nauki o życiu', czyli ajurwedy. Na początku mówi o tym, skąd pochodzą jej źródła.

Podaje się tu kodeks medyczny, ogólne zasady diagnozowania i leczenia, podstawowe definicje terminów medycznych, zioła, podstawy dietetyki, zasady życia zgodnie z rytmem przyrody, higienę codzienną i niecodzienną, zabiegi oczyszczające, gimnastykę i ćwiczenia zdrowotne, sen, elementy jogi, klasyfikację chorób ze względu na trzy dosze (doṣa, humory). Ogólnie jest tu wszystkiego po trochu, mamy liczne wymieniania, klasyfikacje i definicje.

I.2 Nidāna-sthāna, czyli 'dział diagnostyki'.

Opisuje, jak rozpoznawać symptomy, określać przyczyny choroby po charakterystycznych symptomach. Podaje następujące typy chorób: gorączkę, żylaki, opuchlizny trzewne, choroby układu moczowego, choroby skóry (wraz z trądem), choroby związane z wycieńczeniem / zanikaniem tkanek ciała, choroby psychiczne, choroby świadomości (epilepsja) i inne.

I.3 Vimāna-sthāna, czyli 'dział różnych koncepcji'.

Opisuje systematykę chorób, źródła wiedzy o chorobach, teorię poznania, zagadnienia przyczyny i skutku, logikę, metodę dysputy podczas konsylium lekarskiego, szerszą filozofię na której zasadza się ajurweda. Najważniejsze systemy filozoficzne, które tu zostały opisane to njaja (nyāya), waiśeszika (vaiśeṣikā) i sankhja (sāṃkhya). Z sankhji, również źródle koncepcji jogi, wywodzi się koncepcja psychiki i natury, składających się z trzech 'jakości' (zwanych gunami, guṇa) - lekkości i światła (sattva), ruchu i cierpienia (rajas), nieczułości i ciemności (tamas). Słowo guṇa ma pozytywny wydźwięk – znaczy 'zaleta, cnota'. Ich 'odwróceniem', czyli fizycznym odpowiednikiem, są trzy humory, zwane doszami dosł. 'skazami, wadami'. Są to:
a) wiatr (vāta), odpowiedzialny za układ nerwowy, którego zaburzenie przejawia się jako ból (nerwoból), porażenie itp. Symptomami zakłócenia wiatru jest wycieńczenie i suchość ciała,

b) żółć (pitta), odpowiadająca za wszelką przemianę i wydzielanie ciepła, której zaburzenie przejawia się jako podwyższenie lub obniżenie temperatury ciała, zaburzenia przemiany materii, stany zapalne itd.

c) flegma (kapha / śleṣma), odpowiadająca za budowę ciała i magazynowanie, której zaburzenie przejawia się jako gromadzenie zbędnych produktów przemiany materii, śluzu (w przewodzie pokarmowym i oddechowym), złogów, odpowiada za otyłość itd.

Mówi się tutaj, że nadmiar lub niedobór którejś z nich jest chorobą. Mogą też nakładać się na ten sam narząd w różnych proporcjach, tworząc kombinacje (CaS 3.6.11) - w ten sposób choroby mają złożoną naturę. Istotne jest to, że Czaraka sprzeciwia się poglądowi, że również w zdrowy człowiek może mieć nadmiar lub niedobór którejś z dosz, gdyż w takim przypadku mielibyśmy do czynienia z chorobą. Bowiem definicją zdrowia jest równowaga trzech dosz. Jest to o tyle istotne, że obecnie trzema doszami  w ajurwedzie określa się konstytucję psychofizyczną, podobnie jak w medycynie starogreckiej, a to według Czaraki jest błędne (zob. CaS 3.6.13-18). Określanie konstytucji dotyczy tylko pacjentów w celu identyfikacji choroby w jej fazie początkowej, czyli skłonności danej osoby do danej choroby. Ajurweda nie zajmuje się leczeniem osób zdrowych.

Innym systemem filozoficznym opisanym tutaj jest waiśeszka (vaiśeṣikā), który kategoryzuje rzeczywistość podobnie jak to czynił to w Grecji Arystoteles. Jest to o tyle istotne, że daje narzędzia do trafnej oceny symptomów choroby i dojścia do prawidłowego wniosku. I tak, np. lekarz musi umieć oceniać:

a) stopnie ogólności / powszechności (samānya)

b) szczególność / konkretny przypadek (viśeṣa)

c) właściwości / specyfikę (guṇa), pacjenta, choroby i środka leczniczego (zioła, zabiegu). Lekarz powinien rozróżnić, czy są to właściwości ogólne (sāmānya) i czy mają zastosowanie w szczególnym, konkretnym przypadku (viśeṣa).

d) materię (dravya) która jest 'nosicielem' właściwości' czyli konkretną lub ogólną chorobę, zaburzenie, lekarstwo itd..

e) współwystępowanie (samavaya), czyli różne związki i zależności cech i materii, a także pacjenta.

W rozdziale tym opisuje się wiele narzędzi logicznych, metodologicznych itd. którymi należy posługiwać się w praktyce od chwili pierwszego spotkania z pacjentem. Podkreśla się tu bardzo wagę właściwego rozumowania. To właśnie tutaj znajdujemy najwcześniejszy wykład logiki indyjskiej, która rozwinęła się w szkole metodologiczno-epistemologicznej njaji.  

I.4 Śarīra-sthāna, czyli 'dział o ciele'

Opisuje strukturę psychofizyczną człowieka na podstawie filozofii sankhji, jego funkcjonowanie i metafizyczne przyczyny chorób i nieszczęść. Tymi przyczynami są: niewłaściwe używanie inteligencji, niestabilność życiowa, zagłuszanie pamięci, czas, skutki czynów i nieodpowiedni kontakt z przedmiotami zmysłów (4.1.90); Dalej opisane jest funkcjonowanie człowieka, także w społeczeństwie, np. zdrowie w małżeństwie, szczegółowa fizjologia poczęcia i różnych nieprawidłowości z tym związanych, psychospołeczne przyczyny chorób (4.2.39-47) itd. Przyczynami są błędne osądów, następnie kontakt zmysłów i umysłu z niewłaściwym przedmiotami, a także okresy przełomowe w życiu. O zdrowiu i chorobie decydują jednak przede wszystkim los i własna wola. W tym rozdziale znajdzie się też opis typologii ludzi (wg trzech gun i archetypów z mitologii), a także sześciu składników (tkanek, dhātu) i ich roli. Ostatnią bardzo obszerną część stanowi opis anatomiczny ludzkiego ciała.

I.5 Indriya-sthāna, czyli 'dział o wyczuciu'

Opisuje, co lekarz powinien badać i w jaki sposób, i na jakie oznaki zwrócić szczególną uwagę, w celu właściwej oceny możliwości terapeutycznych. Mówi się tu także o prognozie medycznej, o oznakach zbliżającej się śmierci. W CaSa 5.5.27-46 opisuje się klasyfikację snów, na podstawie których można prognozować przebieg choroby. Na końcu znajduje się ostrzeżenie: nigdy nie wolno zdradzić swojego złego przeczucia przed pacjentem, jeśli on sam tego nie będzie chciał lub jeśli miałoby to mu jakkolwiek zaszkodzić (np. załamać psychicznie).  

I.6 Cikitsā-sthāna, czyli 'dział terapeutyczny'

Opisuje choroby, ich genezę i wskazówki leczenia. Na początku kategoryzuje i opisuje specyfiki wzmacniające - rasajanę (rasāyana) i afrodyzjaki (vājīkaraṇa), a także wskazania i przeciwwskazania do ich stosowania. Cała reszta działu poświęcona jest opisom chorób, w tym zatruć toksynami i chorób psychicznych. Uwzględnia ich etiologię i podaje przykładowe leczenie.

I.7 Kalpa-sthāna 'dział receptur'

Zawiera opis materii medica ajurwedy i różnych przepisów terapeutycznych. Polegają one na stosowaniu ziół, przeprowadzanie zabiegów oczyszczających itd. Termin 'kalpa' - ułożenie / stworzenie sugeruje związek z zabiegiem tzw. kajakalpy (kāya-kalpa), czyli całkowitym odmłodzeniem organizmu stosowanym przez siwaitów, polegającym na pewnym obrzędzie, praktyce jogicznej i użyciem ziół; o kajakalpie mówią teksty tzw. siddha, południowo-indyjskiego, systemu mistyczno-leczniczego.

I.8 Siddhānta-sthāna 'konkluzja doktryny'

Mówi o zastosowaniu receptur przy konkretnych schorzeniach / sytuacjach, opis i zastosowanie zabiegów oczyszczających (tzw. pañca-karma), rekonwalescencji, postępowaniu po zabiegach, przeciwwskazaniach, leczeniu błędów terapeutycznych i o innych zagadnieniach medycznych i higienicznych.

II. "Kompendium Suśruty" - Suśruta-saṁhitā

Nieco odmienny charakter ma równie starożytny tekst medyczny "Kompendium Suśruty"czyli Suśruta-saṃhitā. Zgodnie z tym, co czytamy na początku tej księgi, autor pochodził z Varanasi z rodu Bharadwadżów, gdzie posiadł wiedzę z chirurgii od legendarnego, buddyjskiego króla Diwodasy – 'sługi bogów'. Suśruta był jednym z wielu uczniów Diwodasy, spośród których ważnych jest około sześciu. Imię 'Suśruta' w kontekście medycyny wspomina już epopeja Mahabharata, a także komentarze do gramatyki Patańdżalego, leksykony gramatyczne tzw. Gaṇa-pāṭha (IV w p.n.e.) i inne teksty. Jego starożytność nie budzi wątpliwości.

Suśrutę wymienia się w jednym szeregu obok tak wielkich twórców ajurwedy jak sam Punarwasu Atreja. Jego dzieło, w odróżnieniu od Czaraka-sanhity, koncentruje się na chirurgii. Omawia w nim jednak więcej. Struktura tekstu wyznacza osiem działów ajurwedy:

II.1 Chirurgia (śalya),

II.2 Otolaryngologia (śālākya- dział dotyczący chorób od gardła do głowy, obejmujący także drobne zabiegi chirurgiczne, 

II.3 medycyna wewnętrzna  (kāya-cikitsā), dotycząca chorób wewnętrznych i skóry,

II.4 psychologia i psychiatria (bhūta-vidjā),

II.5 ginekologia i pediatria (kaumāra-bhṛtya),

II.6 toksykologia (agada-tantra),

II.7 wiedza o sposobach / eliksirach na długie życie (rasāyana),

II.8 sztuka zwiększania potencji poprzez stosowanie afrodyzjaków (vājikaraṇa).

Jak widać z samych tytułów rozdziałów, starożytna medycyna indyjska była rozległą nauką, bezpośrednim prekursorem współczesnych nauk medycznych. "Kompendium Czaraki", "Kompendium Suśruty" oraz trzeci (nieomówiony tu) traktat pt. „Serce ośmiu działów [ajurwedy]” (Aṣṭâṅga-hṛdaya), stanowią jej kanon. W ciągu wieków napisano jeszcze tysiące innych traktatów, z czego kilkaset dochowało się do naszych czasów. Wiele innych traktatów należy do różnych innych szkół ajurwedy, gdyż szkół również w Indiach było bardzo wiele, nie wszystkie trzymały się głównego nurtu.

Bibliografia:

Meulenbeld, G.Jan: A History of Indian Medical Literature, Vol. I-V, Egbert Forsten, Groningen 2000 

Filip Ruciński

 

Tags: 
Dział: