Podstawowe terminy związane z rytmem w indyjskiej muzykologii

NIniejszy szkic ma stanowić podstawę badań nad zagadnieniem rytmu w muzyce indyjksiej; jest to próba wyjasnienia terminów niezbędnych w wyjaśnieniu rytmu w muzyce indyjskiej. 

ताल Tāla. Słownik Amara Sinhy (z IV w. n.e),czyliAmarakoṣa podaje, że tāla jest „wymiarem działania czasu” (तालः कालक्रियामानम्् tālaḥ kāla-kriyā-mānam). Monier Williams podaje, że etymologia terminu jest wątpliwa. Jakkolwiek warto zwrócić uwagę, jak ten termin rozumieją starożytni autorzy. Ocean muzyki (Saṅgīta-ratnākara), podstawowe dzieło na temat muzyki, wyjaśnia termin w następujący sposób:

तालस्तालप्रतिष्ठायामिति धातोर्यणि समृतः |
गीतं वाद्यं तथा नृत्यं यातस्ताले प्रतिष्ठितम््  ||

tālas tala-pratiṣṭhāyām iti dhātor yañi smṛtaḥ |
gītaṃ vādyaṃ tathā nṛttaṃ yatas tāle pratiṣṭhitam || (Saṅgīta-ratnākara)

 

„Wiarygodne traktaty wywodzą słowo ताल tāla (rytm) od pierwiastka [तल्् tal]
z przyrostkiem
-a (yañw znaczeniu równej podstawy (तल tala) i mocnego utwierdzenia (प्रतिष्ठा pratiṣṭhā).
Przeto pieśń, gra instrumentalna i taniec są mocno utwierdzone w rytmie.”2

 

Rytm odmierza się dłonią, bądź wystukuje na instrumencie perkusyjnym.

a) W pierwszej zwrotce rozdziału o rytmie Traktatu o teatrze (Nāṭya-śāstra)3, Bharata Muni mówi o instrumencie perkusyjnym, zwanym ताल tāla, którym wybija się rytm. Być może chodzi o talerze, które trzyma się w dłoniach? Traktat charakteryzuje talę jako charakterystyczną funkcję instrumentów zwanych zbiorczo 'zwartymi' (ghana), do których zalicza się np. cymbały4; nie są to jednak instrumenty perkusyjne.

līb) Autor tłumaczenia NŚ, Manmohan Ghosh, podaje w przypisie5, że pierwotnie termin tāla odnosił się do wybijania rytmu klaskaniem dłoni, ponieważ tala (z krótkim a) oznacza powierzchnię dłoni. W poemacie Kalidasy pt. Obłok posłańcem niebiański bohater powiada: „Ukochana tańczyła dla mnie z rytmami (tāla) pięknymi od dźwięcznych bransolet” (tālaiḥ śiñjā-valaya-subhagaiḥ nartito kāntayā me)6. Zasugerowane jest tu słowo 'dłonie'. Tak też powszechnie odczuwa się ten termin w Indiach współczesnych: klaskanie to 'granie klaszczącymi dłońmi' (tālī bajānā), gdzie 'klaszczące dłonie' w hindi oddaje się słowem ताली tālī. Ponadto miara długości mierzona rozpostartymi palcami (między kciukiem a palcem środkowym) to również ताल tāla.

c) A może jednak chodzi o wybijanie rytmu stopami? Najbardziej pierwotnym znaczeniem słowa तल tala (z krótkim a) jest 'podeszwa stopy'. A 'bransolety' (शिञ्ज śiñjā) u Kalidasy mogą równie dobrze stanowić ozdobę stóp. W klasycznym tańcu indyjskim bhārat-nāṭyam istnieje system wybijania rytmu, zwany w telugu अडवू aḍavū. Zgodnie z GARG ((I) 2008: 50) termin znaczy dosł. 'długość stopy' i stosuje się do 90 początkowych układów (rytmów) w tańcu, wybijanych stopami. Ponadto, jak pisze ten sam autor, w tańcu śabda-nṛtya rozpowszechnionym w Karnatace 'dźwięki muzyki należy wyrażać członkami ciała, emocje oczami, rytm (tāla) i tempo (laya) - stopami (…)'7

Na koniec, aby zakończyć rozważania różnych możliwości pochodzenia terminu 'rytm' w muzyce indyjskiej trzeba powiedzieć, że w hindi termin ताली tālī ('klaskanie dłońmi'), zdający się (być może pozornie) pokrewnym z sanskryckim tāla, może wywodzić się nie tyle od tal, ile od sanskryckiego pierwiastka taḍ – uderzać (np. w bęben). Cerebralne ड  w językach drawidyjskich często odpowiada cerebralnemu ऴ  , a ono z kolei zgodnie z prawidłowościami językowymi może przejść w ल l. Stąd ताल tāla, ताऴ tāḷa i ताड tāḍa mogły się mieszać i nie wykluczone, że termin sanskrycki 'rytm' – ताल tāla, również pochodzi od 'uderzania'.

W muzyce indyjskiej (NŚ) wyróżnia się rytm klasyczny (dosł. 'wzorzec', मार्ग mārga) i ludowy (देशी deśī). Zgodnie z NŚ na rytm składają się trzy elementy:

      1. कला kalā,

      2. क्रिया kriyā,

      3. लय laya.

Poniżej przedstawiam próbę charakterystyki każdego z nich:

कला kalā (cząstka, ułamek) – subtelny (mały) 'odcinek' czasowy.

W pewnym szczególnym znaczeniu w związku z rytmem, długa / ciężka miara (guru-mātrā) jest określana pojedynczą 'ciężką cząstką' (guru-kalā); jest to 'pełna cząstka' (pūrṇa-kalā). Ponieważ kalā znaczy też 'drobna cząstka Księżyca', pełna cząstka zawiera szesnaście wszystkich drobnych cząstek Księżyca od nowiu do pełni. To ona – pełna kalā, jest podstawową jednostką miary składającą się z dwóch lekkich / krótkich (laghu) jednostek, odpowiadających dwóm fazom księżyca – rosnącej i malejącej. Jasna połowa tarczy Księżyca zamienia się w ciemną, a ta znów w jasną. Mówi się, że każda 'miara' zawiera w sobie w proporcji zależnej od fazy zarówno znaczenia 'dosłowne' (bezpośrednie, vācya) i sugerowane (lakṣya), że oddziałuje jednocześnie na świadomość i podświadomość uczestnika przedstawienia.

मात्रा mātrā – jednostka wyrażająca długość w poszczególnym rytmie, 'miara'. Miarę (mātrā) określa się jako 'cząstkę' (odcinek czasowy, kalā). W jednostce 'ciężkiej' (guru) jest osiem zgłosek (akṣara).

अक्षर akṣara 'zgłoska' = mātrā(wg NŚ) 

अंग aṅga 'człon' części, elementy miary rytmu:

1 विराम virāma 'spoczynek', 'pauza' = अर्ध मात्रा ardha-mātrā ('półmiara'), = 1 कला kalā (drobna cząstka Księżyca) = ½ अनुद्रुत anudruta. Symbol 'spoczynku: półksiężyc .

1 अनुद्रुत anudruta ('jeszcze szybszy') = 1 अक्षर akṣara (zgłoska) = 1 मात्रा mātrā (jednostka miary) w rytmach tzw. यताक्षर yatākṣara, czyli takich, w których jednostka miary pokrywa się ze zgłoską (akṣara), liczy się je zgłoskami; = 16384 क्षण kṣaṇa (chwile). Wg GARG 2008: 483 taką jedną miarę ma tzw. 'spoczynek' (विराम virāma ).

1 द्रुत druta (szybki) = 2 अक्षर akṣara (2 मात्रा mātrā). Symbol: ○.

1 लघु laghu (lekki, krótki) = 4 अक्षर akṣara (4 मात्रा mātrā). Symbol: .

1 गुरु guru (ciężki, długi) = 2 laghu = 8 akṣara (8 मात्रा mātrā, zarazem 16 kalā – cząstek księżycowych). Symbol: .

1 प्लुत pluta (przedłużony, dosł. 'taki, który odpłynął')8 = 3 laghu = 12 akṣara (12 मात्रा mātrā)

1 काकपद kākapada (kruczy głos)9 = 4 laghu = 16 अक्षर akṣara (16 मात्रा mātrā)

Przykład wzoru zgodności miar lekkich (laghu) ze zgłoskami (अक्षर akṣara) wg NŚ. Jest to tzw. metrum 'czworokątne' (चतुरस्र caturasra), czy też 'parzyste' (युग्म yugma).

zgłoska: cañcatpu taḥ – –

miara: 1 2 3 4 5 6 7 8

W definicjach metrów wiersza w sanskryckiej prozodii, czyli tzw. w छंदोविचिति chando-viciti, termin अक्षर akṣara odnosi się do jednej zgłoski krótkiej lub długiej, która według systemu muzyki, powinna mieć długość 4 zgłosek. Nadal jednak miarą odmierza się długości zgłosek: krótka trwa jedną miarę, długa – dwie. Ta sama terminologia tu oznacza coś trochę innego.

छंदस््  chandas – metrum;

छंदोविचिति chando-viciti – metryka.

अर्धमात्रा ardha-mātrā – pół miary. Jest 1/16 guru, jest to tzw. księżycowa kalā (FR)

क्रिया kriyā (dosł. 'czynność', 'wykonanie') – w muzyce chodzi o tzw. पातक्रिया pāta-kriyā ('czynność uderzania'), czyli wybijanie lub brak wybijania miar (mātrā) rytmu. Miara, którą się zaznacza klaszcząc w dłonie, nazywa się 'dźwięczną' (सशब्द saśabda, NŚ 31.30-31), a we współczesnym hindi 'klaskaną' – ताली tālī. Obok nich występują jednostki tzw. 'bezdźwięczne' ('bezgłośne', निःशब्द niḥśabda), współcześnie zwane z po persku 'pustymi' – खाली khālī. Na przykład w podstawowym rytmie tzw. pierwotnym (आदिताल ādi-tāla)10, składającym się z 8 miar, czyli: लघु laghu (krótkiej) – गुरु guru (długiej) – लघु laghu (krótkiej), dźwięczne uderzenia padają wyłącznie na pierwszej, drugiej i czwartej ćwiartce; trzecia ćwiartka jest 'pusta'. W zależności od stopnia akcentowania i miejsca w danym metrum, dźwięczne jednostki mają swoje nazwy: stały (ध्रुव dhruva), 'mocny upadek' (सन्निपात sannipāta), uderzający (पाती pātī), oraz przytłumiony (शाम्य śāmya). Bezdźwięczne są wskazywane ruchem odwodzącym dłoni od siebie, np. tzw. आवाप āvāpa (wyrażany ruchem przypominającym rozrzucanie ziarna siewnego (od √वप्् vap -siać), 'wychodzenie' (निष्क्रम niṣkrāma), 'rozrzucenie' (विक्षेप vikṣepa) oraz 'wchodzenie' प्रवेशक praveśaka. Wszystkie krije mają swój zapis symboliczny i są wyrażane uderzeniami bądź ruchem dłoni. 

लय laya. Definicja NŚ: „Laya się składa z [równej] długości małego odcinka czasowego” (kalā-kāla-kṛto layaḥ)11. Jest to czas przerwy między między dwoma momentami uderzenia rytmu (kriyā), będący rozciągnięciem (przedłużeniem vistār) wcześniejszego uderzenia. Warunkuje tempo, stąd tłumaczy się je jako gati - tempo. ( poprawić bo to nie tak!)

Tempo (लय laya) może być 'powolne' (विलम्बित vilambita), umiarkowane ('średnie', मध्य madhya) albo 'szybkie' (द्रुत druta). Są też i inne miary tempa:

आड़ी āḍī – tempo 1½ razy szybsze

कुआड़ी kuāḍī – tempo 1 ¼ razy szybsze.

बिआड़ी biāḍī – tempo szybsze 1 ¾ raza. Itd.

गति gati (dosł. 'bieg' 'chód') –tempo.

 

2तल tala – poziom, płaszczyzna, płaska najniżej powierzchnia; podstawa, grunt.

3NŚ 31.1.

4Zgodnie z przekładem GHOSH 2002, NŚ 31.1.

5GHOSH (II) 2003: 53 p.1.

6Mdū 79.

7GARG 2008: 50

8Podobny podział i identyczna terminologia występuje w fonetyce sanskryckiej, gdzie mówi się o trzech miarach samogłosek: krótkiej / lekkiej, długiej / ciężkiej oraz przedłużonej (pluta). Ich ilustrację podaje gramatyczna formuła Paniniego (ok. IV w p.n.e.): „Samogłoska 'u' jest krotka, długa, przedłużona” (ukāro'j-jhrasva-dīrgha-plutaḥ. PSū. 1.1.5). Komentator dodaje, że zwrotka odnosi się do piania koguta, który w sanskrycie pieje podobnie jak po polsku: kuk-ku-ruu-kuuu: pierwsze 'u' są krótkie, trzecie jest długie, czwarte przedłużone.

9Znów odniesienie do głosu ptaka, tym razem kruka.

10W muzyce południowo-indyjskiej z Karnataki. W północnych Indiach jego podwójna forma, bo składająca się z 16 miar, znana jest jako tīn-tāl, 'trój-rytm' / 'uderzony trzy razy'. Nazwę tę tłumaczy się właśnie tym, że trzecie z czterech głównych uderzeń jest puste. Oba rytmy są najważniejszymi rytmami muzyki indyjskiej i oba zawierają się we wzorcowym rytmie podanym w NŚ jako cac-cat-pu-ṭaḥ.

Autor: Filip Ruciński 

Bibliografia

Ghosh, Manmohan: Nāṭyaśāstra ascribed to Bharata-muni. Varanasi 2003. 
Garg, L.N.: Sa
ṅgīt-viśārada, Saṅgīt Kāryālaya, Hathras 2002. 

Garg, L.N.: Bharatnāṭyamī, t.1, Saṅgīt Kāryālaya, Hathras 2008. 

Muslagānvkar, Vimalā: Bārtīy sṅgīt-śāstra kā darśanaparak ānuśīlan. Saṅgīt Risarć Akādami , Kalkatta 1995

 

Dział: