Słowo 'ātman' w językach sanskrycie, hindi, kaszmirskim i polskim

W niniejszym artytkule pokazuję powiązania polskiego zaimka honoryfikatywnego 'pan' z sanskryckimi i kaszmirskimi pojęciami wyrażającymi siebie i duszę.   

I.

आत्म ātma / आत्मन् ātman jest słowem, które zrobiło ogromną karierę w świecie; weszło także do języka polskiego i znaczy 'jaźń, dusza'. W sanskrycie używa się go przede wszystkim w znaczeniu, 'siebie', co najlepiej ilustruje struktura terminu gramatycznego oznaczającego stronę zwrotną: आत्मनेपदम् ātmane-padam - dosł. 'wyraz (forma) dla siebie'. Inne przykłady:

पश्य आत्मानम् paśya ātmānam - 'popatrz na siebie'
युञ्जातो योगमात्मनः yuñjāto yogam ātmanaḥ - 'skupiającego siebie w jodze' (Bhagavadgītā)
आत्मनात्मनमवधारय ātmanā-ātmanam avadhāraya - uważaj sami na siebie.
आत्मीय ātmīya - dosł. 'dotyczący siebie': swójii, własnyiii

Inną rzeczą jest, że np. 'człowiek wielki' - czyli który wiele czyni dla innych, asceta - określany jest terminem 'mahātma' - 'wielka dusza'. Taki przydomek nadano na przykład Mahatmie Gandhiemu, aby podkreślić jego 'wielkoduszność'. Ponadto nie ulega wątpliwości, że większość indyjskich nurtów mistycznych pod słowem ātman rozumie 'duszę świata', czyli Boga.

II.

W języku hindi słowo to uległo uproszczeniu do formy आप āp (z formy आत्म ātma) i आपन āpan / अपन apan (z formy आत्मन् ātman) i używa się podobnie w znaczeniu zwrotnym. Na przykład:

अपने-आप को देखो apne āp ko dekho - popatrz sam na siebie
मैं यह काम आप ही करूंगा maiṁ yah kām āp hī karūṁgā - Ja zrobię to sam.

अपना apnā - własny
अपने लोग apne log - swoi ludzie.

W hindi słów आप āp i आपन āpan używa się także jako ogólnego zaimka honoryfikatywnego: 'pan', 'pani'. Zachodzi analogia z sanskryckimi słowami: भगवान् bhagavān 'Bóg' (r.m.) i भगवती bhagavatī (r.ż.)iv, które uproszczone do form भवान् bhavān (r.m.) i भवती bhavatī (r.ż.), są podstawowymi w sanskryckie zaimkami honoryfikatywnymi oznaczającymi 'pana' i 'pani'.

III.

Sanskryckie 'आत्मन् ātman' w języku kaszmirskim w znaczeniu 'siebie' uległo skróceniu do znanej nam formy pān i używa się podobnie jak w hindi, z tą różnicą, że nigdy w znaczeniu zaimka honoryfikatywnego. Na przykład:

zonun panun pān - poznać samego siebie.

Prawdopodobnie to samo słowo 'आत्मन् ātman' w języku polskim zachowało się już tylko w znaczeniu zaimka honoryfikatywnego, a także Pana (pisanego z wielkiej litery). Zatem zwracając się w modlitwie 'o Panie!' możemy to rozumieć jako 'O Duszo'!

IV.

Po polsku słowo 'pan' obecnie znaczy dosłownie, 'ten który ma własność, władzę, czyli panuje'. Pisane z dużej litery kojarzy się z absolutyzowanymi powyższymi cechami: wszechmocą, wszechobecnością. W sanskrycie natomiast dominuje poczucie bliskości, że jest to ktoś 'swój', 'bliski', 'kochany'.v

V.

Sanskryckie słowo ātman, jak wynika z powyższych rozważań, oznacza siebie, bądź jest źródłem poczucia siebie. Jego sanskrycka etymologia nie jest jasna. Według niektórych sanskryckich autorów pochodzi ono od czasownika 'अन् an' 'oddychać' (w znaczeniu nabierania powietrza i rozszerzania się) - por. też anima, animal' = sanskr. प्राणी prāṇī 'żywa istota'. आन āna 'oddech' z przedrostkiem प्र pra-, czyli प्राण prāṇa oznacza pierwsze tchnienie, pierwszy wdech, siłę życiową. Co do wywodzenia atmana od oddechu, choć filozofowie tacy jak Abhinawagupta (X-XI w.) tak to widzą, niektórzy sanskryccy gramatycy za bardziej uzasadnione uznają wywodzenie od pierwiastka अत् at - 'poruszać się, przemieszczać' co ma nawiązywać także do transmigracji dusz.  Nigdzie nie wywodzi atmana od czasownika oznaczającego panowanie. Można by sądzić, że polskie słowo 'pan' / 'Pan' jest pierwotne i od niego wywodzi się czasownik 'panować', a nie odwrotnie,  a nie 'pan' jest od czasownika 'panować'. Czasownik 'panować' może być zatem denominativum od wyrazu 'pan', który wywodzi się od wyrazu 'atman'.  

FR

i'Sam' ma swój odpowiednik w sanskryckim 'स्वयम् svayam (znaczenie identyczne), np. स्वयं जानीहि svayaṃ jānīhi - sam poznaj.

ii'Swój' ma następujące odpowiedniki w sanskrycie: स्व sva, स्वीय svīya, स्वक svaka, स्वकीय svakīya - 'swój, własny' (np. własne mienie, własny krewny, tj. swojak, itd.).  स्व sva jest także bardzo często synonimem do आत्मन् ātman.

iii'Własne' to to, nad czym ma się 'władzę' (władz*=włas*).

ivभगवान् bhaga-vān oznacza dosł 'mający części, z częścią / częściami', oraz 'mający szczęście, udział' (bhaga). Samo भग bhaga jest jednym z podstawowych solarnych bóstw wedyjskich i odpowiednikiem słowiańskiego 'Boga'. Pokrewne słowa to भाग्य bhāgya 'los, przeznaczenie, dobry los, szczęście'.

vPodobnie jak wyraz  नाथ nātha oznaczający 'pana': dosł. 'ten, z którym jest się blisko związany'; ale semantycznymi odpowiednikami 'pana' tak jak to słowo odczuwa się po polsku są: स्वामिन् / स्वामी svāmin / svāmī - ten, który ma, posiadacz; विभु 'vibhu' - dosł. 'potężny', प्रभु prabhu 'przemożny', ईश्वर īśvara 'pan, ten, który ma władzę, Bóg'. 

Dział: