Strofy filozofii sankhji (Sāṅkhya-kārikā) - przekład, objaśnienia, tekst sanskrycki

 Kilka słów o tekście:

"Sankhjakarika" (Sāṅkhya-kārikā, सांख्यकारिका), czyli "Elementarne strofy filozofii sankhji" napisana przez bliżej nieznanego mędrca Iśwarakrysznę, jest podstawowym podręcznikiem staroindyjskiej szkoły filozoficznej, zwanej sankhją (sāṅkhyā). Zachodni badacze datują Sankhjakarikę na ok. I-IV w. po Chr. Ponieważ zarówno ramy doktryny buddyjskiej w postaci  prawdy o cierpieniu, jak i starożytnej jogi, zdają się mieć swe korzenie w sankhji, trudno wątpić, żeby przedstawiona tu filozofia nie miała co najmniej 2500 lat. Filozofię sankhji w całości przyjmuje Patańdżali w swych 'Jogasutrach', podstawowym traktacie z jogi. Stanowi także filozoficzną podstawę staroindyjskiej medycyny (ajurweda) i jej tezy obecne są w Mahabharacie i większości ważnych systemów filozoficznych, m.in. w wedancie tudzież rozmaitych szkołach  tantrycznych i mistycznych. Trudno przecenić rolę sankhji w filozofii indyjskiej, a w filozofii sankhji - rolę Sankhjakariki.

Słowo 'sankhja' (sāṁkhya) dosłownie znaczy 'dokładne poznanie, rozróżnienie' i należy rozumieć je jako stan zwany w jodze 'poznaniem rozróżniającym' – viveka-khyāti. W obu wyrazach obecny jest rdzeń 'khyā' , który znaczy 'poznawać, określać, nazywać'. Słowo 'sāṁkhya' ma też związek z liczbą, znaczy też: 'to, co dotyczy liczby, polegające na liczbie, liczbowe'.

Dla filozofii sankhji charakterystyczny jest dualizm: podział całej rzeczywistości na Ducha i Materię, które stanowią dwie podstawowe zasady wszechświata. Duch określany jest tu jako 'purusza', co dosłownie znaczy 'osoba' (por. łac. 'persona'); Materia to 'prakryti' (prakṛti), co dosłownie znaczy 'pierwszy twór' oraz 'natura, przyroda', także używane licznie w znaczeniu przyczyny. Oba stanowią powszechnie występujący podział na podmioty i przedmioty doświadczenia. W traktacie tym opisuje się charakter ich relacji. Uważa się, że celem życia jest introspektywne rozróżnienie Ducha od najsubtelniejszej formy materii, jaką jest Pramateria, zwana też Podstawą. Materia zaś, na każdym poziomie subtelności składa się z trzech 'przędziw', tj. gun, które splatając się w różnych proporcjach nieustannie tworzą różne stany świadomości Ducha. Dlatego 'przędziwa' te opisywane są na wpół psychologicznie na wpół ontologicznie. Są to 1) sattwa - jasność, przejrzystość; 2) radźas - pasja, ekspresja, ruch; 3) tamas - ciemność, zasłanianie. Duch powinien siebie rozpoznać jako czystego Ducha wolnego od trzech 'przędziw' i w ten sposób uwolnić się od krępujących go związków z przemianami materii i samej materii.  

Zamieszczony tu tekst mocno różni się od wersji poprzedniej zamieszczonej na stronie Fundacji. Przekład został ponownie przemyślany, poprawiony i przedstawiony tak, by był lepiej zrozumiały. Prawie wszystkie terminy sanskryckie zostały oddane jak najwierniej po polsku. Został także dodany tekst oryginału sanskryckiego w postaci krytycznej, aby umożliwić dociekliwym Czytelnikom samodzielne wnikanie w pierwotną myśl tego dawnego, choć aktualnego po dziś dzień, sposobu postrzegania świata. Ponieważ tekst jest trudny, a tym bardziej jego przekład, będę wdzięczny za krytyczne uwagi.

Filip Ruciński. 

W edycji sanskryckiej w przypisach uwzględniono warianty i emendacje zgodnie z opracowaniem zamieszczonym na stronie www.sanskritdocuments.org.

  1. Na skutek porażenia trojakim cierpieniem[1] rodzi się dążenie do poznania środka, który je usunie;
    na zarzut, że [takie dążenie] jest zbędne, bo środek już jest znany,[2] zaprzeczymy, bo nie usuwa zupełnie, ani raz na zawsze.

  2. [Środek] objawiony w przekazach religijnych[3] jest jak świecki (dṛṣṭa) – jest nieczysty[4], cechuje go nietrwałość[5] i przekraczanie możliwości wielu[6];
    lepszy jest od niego odmienny, polegający na rozróżnianiu przejawionego (vyakta), nieprzejawionego (avyakta) i tego, kto poznaje (jña).

  3. Pramateria (pratworzywo, mūla-prakṛti)[7] jest niewytworzona,
    tworzyw, które tworzą, jest siedem – [powszechny] rozum (mahat) [8] i dalsze [pierwiastki];
    szesnaście zaś jest wytworów; Duch – purusza nie jest ani tworzywem (prakryti), ani wytworem (vikṛti).

  4. Ponieważ spostrzeżenie, wnioskowanie i wiarygodna wypowiedź zawierają wszystkie rodzaje wiarygodnego poznania,
    przyjmuje się, że wiarygodne poznanie jest trojakie; tylko przez wiarygodne poznanie dowód przedmiotu poznania jest pewny.

  5. Spostrzeżenie to rozstrzygnięcie zachodzące względem przedmiotu.
    Wnioskowanie przyjmuje się trojakie[9], opiera się na oznace (znaku, tj. tym, z czego się wnioskuje, liṅga)
    i oznaczanym (tj. tym, o czym się wnioskuje, liṅgin)[10]. Usłyszenie z wiarygodnego źródła, to wiarygodna wypowiedź.

  6. [Przedmioty] będące poza zmysłami ujmuje się poprzez wnioskowanie, polegające na widzeniu powszechnego współwystępowania[11].
    Niedostępny nawet przez nie pozazmysłowy przedmiot pojmuje się poprzez wiarygodny przekaz.

  7. Przedmiotu nie ujmuje się zza daleka, zza bliska, na skutek wady zmysłu, braku uwagi,
    subtelności (małości), przegrody, zagłuszenia przez silniejszy i zmieszanie z podobnymi.

  8. Właśnie z powodu subtelności, a nie z powodu nieistnienia, nie ujmuje się jej [tj. Pramaterii]; ujmuje się ją ze skutku.
    Powszechny rozum (mahat) i dalsze są jej skutkami, podobnymi do Pramaterii, a zarazem różnymi od niej.

  9. Ponieważ to, co nie istnieje, nie daje skutku[12], ponieważ przyjmuje się, że istnieje przyczyna materialna[13], ponieważ nie powstaje dowolnie wszystko [ze wszystkiego][14],
    ponieważ mogący wytwarza tyko to, co możliwe [jest dla niego do wytworzenia][15], ponieważ istnieje przyczyna[16], dlatego skutek istnieje w przyczynie.

  10. Przejawione ma przyczynę, jest nietrwałe, nie-wszechobecne, w [stałym] ruchu, na czymś się zasadza,
    jest oznaką [z której wnioskuje się / jest ciałem subtelnym], jest złożone i zależne od czegoś drugiego; Nieprzejawione jest mu całkowicie przeciwne[17].

  11. Przejawione oraz P o d s t a w a (Pramateria)[18] są złożone z trzech 'przędziw' –  gun[19],
    nie mają zdolności rozróżniania, są przedmiotem powszechnym (wspólnym),
    są nieświadome, zdolne do rodzenia; P u r u s z a  jest im przeciwny, ale jest podobny do Podstawy[20].

  12. 'Przędziwa' - guny, mają naturę [kolejno] przyjemności, bólu i zamroczenia; służą [kolejno] do oświetlania (ujawniania), wzbudzania aktywności i ustalania regularności;
    działają wzajemnie nad sobą dominując, jedna w drugiej się zasadzając, wzajemnie się rodząc i łącząc w pary.

  13. Przyjmuje się, że [przędziwo] 'przejrzystość' – sattwa jest lekkie i świetliste, a radżas pobudzający i ruchliwy, 'ciemność' – tamas zaś ciężki i zasłaniający;
    działają ze względu na cel, podobnie jak lampka oliwna[21].

  14. Braku zdolności rozróżniania i dalszych [własności Przejawionego] dowodzi się [na podstawie tego, że] ma [ono] naturę trzech przędziw – gun;
    a także, że nie ma w nim przeciwstawiania się [gunom];
    ponieważ skutek nosi w swej istocie cechy przyczyny, dowiedzione jest, że również Nieprzejawione (tj. Pramateria / Pratworzywo) ma te same cechy.

  15. Ponieważ rzeczy jednostkowe są ograniczone (wymierne), ponieważ jest ścisły związek przyczyny ze skutkiem (samanvaya),
    ponieważ jest działanie (rozwój, ewolucja, pravṛtti), ponieważ jest podział na przyczynę i skutek i [zarazem] jedność [różnorakiego] wszechświata,

  16. przyczyną jest Nieprzejawione; działa przez trzy przędziwa (guny) i jako zbiór, ulegając jak woda przemianie,
    polegającej na szczególności wzajemnego zasadzania się na sobie każdego 'przędziwa'.

  17. Ponieważ [ten] zbiór jest dla kogoś drugiego, ponieważ jest przeciwstawianie się trzem 'przędziwom', ponieważ istnieje zwierzchność,
    to istnieje Duch (puruṣa), gdyż to jest on podmiotem doznającym, a także ponieważ istnieje [jego] dążenie do wyzwolenia.

  18. Ponieważ każdy ma wyznaczone narodziny, śmierć i zmysły (karana), i ponieważ ich działanie jest nierównoczesne, dowiedziono wielości dusz;
    także ponieważ występuje przeciwstawianie się [różnym odmiennym] tworom utworzonym z trzech przędziw –  gun i jest coś przeciwnego, różnego, od tych tworów[22] [istnieje wielość dusz]. 

  19. Z tego przeciwieństwa (przeciwstawiania się, odwrócenia, viparyaya) dowodzi się, że Duch - Purusza jest świadkiem,
    a także jego wolności (kaivalya), niezaangażowania, bycia widzącym (postrzegającym) i niedziałającym (akartṛtva).

  20. Dlatego to, co jest oznaką (liṅga), jest jak gdyby świadomością przez połączenie się z nim [tj. Duchem];
    chociaż osnowy działają, a on jest niezaangażowany (obojętny), to jednak jest jak gdyby sprawcą.

  21. Zachodzi połączenie ich obu: [Podstawy / pramaterii, pradhāna)] z puruszą (Duchem) aby [Pramateria] widziała, a [Ducha, (puruszy)] z Podstawą (pradhaną)
    aby [Duch dotarł] do wyzwolenia (kaivalya), podobnie jak kulawego ze ślepym[23]. Z tego [połączenia] zrodzony jest świat:

  22. Z Prakryti (materii / Pramaterii / Pratworzywa) rozum (mahat)[24], z niego – poczucie 'ja' (ahaṅkāra)[25],
    z niej - zbiór szesnastu[26]; z piątki[27] z tej szesnastki - pięć [grubych] żywiołów[28].

  23. Buddhi / mahat (rozum / powszechny rozum) to rozstrzyganie (adhyavasāya), prawość (dharma)[29] mądrość (poznanie, jñāna), wolność od pragnień (vairagya), panowanie (aiśvarya).
    Taką formę ma rozum z przewagą 'przejrzystości' – sattwy. Rozum z przewagą ciemności – tamasu, jest odwrotny do niej[30].

  24. Poczucie 'ja' (ahaṅkāra) to utożsamienie (przywłaszczanie); powstaje z niej dwojakie stworzenie:
    jedenastka zmysłów[31] oraz piątka subtelnych żywiołów - samych jakości (tanmātra).

  25. Jedenastka [zmysłów], która ma przewagę przejrzystości, powstaje z poczucia 'ja' odnoszącego się do modyfikacji (vaikṛta-ahaṅkāra)[32].
    Subtelne żywioły - same jakości (tanmātra) [powstają] z poczucia 'ja' odnoszącego się do żywiołów (bhautika-ahaṅkāra)[33], które ma przewagę ciemności.
    Zarówno jedno jak i drugie poczucie 'ja' powstaje z poczucia 'ja' mającego charakter świetlistości (taijasa).[34]

  26. Zmysłami poznania (buddhi-indriya) nazywa się słuch, dotyk, wzrok, smak i węch;
    zmysłami poznania nazwano mowę, ręce, nogi, narząd rozmnażania i narządy wydalania.

  27. Umysł (manas) ma naturę ich obu [tj. zmysłów poznania i działania], i z powodu wspólnej [z nimi] funkcji jest zmysłem dokonującym aktów myśli.
    Na skutek szczególnej przemiany przędziw (gun) są one liczne; także [różnicują się] z powodu różnych (odmiennych) przedmiotów postrzegania.

  28. Przyjmuje się, że działaniem pięciu [zmysłów poznania] jest samo tylko odbijanie (oświetlanie) barw i pozostałych [przedmiotów ujmowanych zmysłami],
    a [działaniem] pięciu [zmysłów działania] - mówienie, chwytanie, chodzenie, wydalanie i przyjemność.

  29. [Te] trzy (tj. rozum, poczucie 'ja' i umysł) funkcjonują wedle swego przeznaczenia (zgodnie ze swoją rolą)[35] i są indywidualne.
    Działaniem wspólnym [dla wszystkich] narządów[36] jest pięć 'wiatrów życiowych' – tchnienia głównego (prāṇa) i dalszych[37].

  30. Działanie czwórki (tj. rozumu, poczucia 'ja', umysłu i zmysłów) zachodzi jednocześnie, a porządek ich omówienia jest po kolei;
    czy się zauważa to czy nie, działanie trójki (tj.  rozumu, poczucia 'ja' i umysłu) poprzedzone jest ich – tj. zmysłów, działaniem.

  31. One (zmysły) zajmują się każde swoją czynnością wywołaną wzajemnym pobudzaniem (sygnałem);
    powodem jest tylko cel, jakim jest Duch - nic innego zmysłu nie wprawia w działanie.

  32. Narządów psychicznych[38] jest trzynaście. One wchłaniają[39], trzymają[40] i oświetlają[41] przedmiot (skutek, kārya);
    ich przedmiot działania jest dziesięcioraki[42] i jest wchłaniany, trzymany i oświetlany.     

  33. Narząd wewnętrzny jest potrójny, [narząd] zewnętrzny - dziesięcioraki i jest przedmiotem [potrójnego].
    Zewnętrzny [działa] w teraźniejszości, wewnętrzny zmysł (narząd) - w trzech czasach.

  34. Z pośród nich piątka zmysłów poznania ma za przedmiot 'szczególności' (viśeṣa)[43] i 'nieszczególności' (aviśeṣa)[44];
    mowa za przedmiot ma dźwięk, a pozostałe [zmysły działania] mają pięć przedmiotów.

  35. Ponieważ rozum wraz z resztą wewnętrznego narządu obejmuje wszelki przedmiot,
    dlatego potrójny narząd jest odźwiernym, a pozostałe [zmysły] wrotami.

  36. One jak lampy, o wzajemnie od siebie różnych cechach w szczególnym układzie przędziw – gun,
    cały przedmiot należący do Ducha oświetliwszy[45], przekazują do rozumu.

  37. Ponieważ każde poszczególne doznanie rozum przekazuje do Ducha,
    to później[46] także to on rozpoznaje subtelną różnicę między Podstawą a Duchem.

  38. 'Nieszczególności' to subtelne żywioły - same jakości (tanmātra); z ich piątki powstaje piątka [grubych] żywiołów,
    które uważa się za 'szczególności': kojące[47], groźne[48] i dezorientujące[49].

  39. [Ciała] subtelne (sūksma), zrodzone z rodziców (mātṛpitṛjā) – fizyczne, tudzież twory przyrody (przedmioty martwe) -
    to byłaby trojakie szczególności (viśeṣa); z pośród nich [ciała] subtelne są trwałe, a zrodzone z rodziców – mają swój kres.

  40. To, co jest lingą (liṅga) - oznaką i ciałem subtelnym[50], jest zrodzone wcześniej, nieprzywiązane i trwałe,
    nietknięte doznaniem (nirupabhoga), nasycone stanami świadomości (bhāva); wędruje, od rozumu (buddhi) do subtelnych [żywiołów].

  41. Tak jak obraz bez podkładu, tak jak cień bez słupa, tak samo sama oznaka - ciało subtelne (liṅga)
    bez 'szczególności' (viśeṣa) trwać nie może bez oparcia.

  42. Jej powodem jest celowość dla Ducha na zasadzie związku przyczyny i uwarunkowanego przyczyną[51];
    łącząc się z potęgą materii (prakṛti), to co jest oznaką i ciałem subtelnym (liṅga), występuje jak aktor[52].

  43. Stany świadomości (bhāva): prawość i dalsze,[53] są doskonałe (saṁsiddhika), tj. znajdujące się w samej materii (prākṛtika)[54] lub wynikają z przeobrażenia (vaikṛta)[55];
    widzi się, że stanowią oparcie dla przyczyn-narządów [tj. dla rozumu, indywidualności 'ja', umysłu i zmysłów] oraz ich skutków / przedmiotów działań: embrionu i dalszych [faz rozwoju ciała][56]

  44. Przez prawość (dharma) jest ruch w górę, ruch w dół jest przez nieprawość (adharma),
    przez poznanie jest wyzwolenie, przez przeciwne mu, powiada się, - niewola.

  45. Przez niepragnienie – rozpuszczenie materii (prakṛti-laya)[57], reinkarnacja jest na skutek pragnienia, co naturę ma radźasu;
    przez panowanie nastaje wolność od udręk, przez jego przeciwieństwo – i jej przeciwieństwo.

  46. Oto światem doświadczeń (pratyaya-sarga) zwie się odwrócenie / błąd (viparyaya), niemoc (aśakti), zadowolenie (tusti) i osiągnięcie (siddhi);
    a od ścierania się nierównowagi przędziw (tj. gun), jest ich odmian pięćdziesiąt.

  47. Pięć jest rodzajów odwróceń / błędów (viparyaya)[58], a z powodu niepełności zmysłów niemocy (aśakti) jest dwadzieścia osiem rodzajów;
    zadowoleń (tuṣṭi) jest dziewięć, osiągnięć (siddhi) jest osiem.

  48. Osiem rodzajów jest ciemnoty (tamas), otumanień (moha) też [osiem], dziesięć rodzajów jest wielkich otumanień (mahāmoha),
    osiemnaście rodzajów jest mroków (tamisra) i tyleż samo ślepych mroków (andha-tamisra).

  49. Jedenaście jest ułomności (vadha) zmysłów, razem z ułomnościami rozumu stanowią niemoc (aśakti);
    ułomności rozumu jest siedemnaście - biorą się z przeciwieństw do zadowoleń i osiągnięć.

  50. Zadowoleń (tuṣṭi) wymienia się dziewięć; cztery dotyczące życia duchowego, zwą się: 'naturą' (prakṛti)[59], 'warunkiem' (upādāna)[60], 'czasem' (kāla)[61] i 'losem' (bhāgya)[62];
    a pięć jest zewnętrznych, gdyż przedmiot jest powstrzymany (na skutek wstrzymywania się od używania przedmiotów)[63].

  51. Osiem osiągnięć (siddhi) to: namysł, słuchanie nauk, studiowanie, zapobieganie trzem cierpieniom, pozyskanie przyjaciół i hojność (dawanie);
    poprzednie trzy [tj. błąd, niemoc i zadowolenie] są bodźcem do osiągnięć.

  52. Bez stanów świadomości (bhāva) nie ma oznaki/ciała subtelnego (liṅga), a bez oznaki/ciała subtelnego (liṅga) nie rozwiną się stany świadomości;
    przeto zwany oznaką/ciałem subtelnym i zwany stanem świadomości - istnieje dwóch rodzajów świat twórczy (sarga).

  53. Świat twórczy (sarga) istot wyższych (daiva) różnicuje się na osiem[64], a pięcioraki jest świat twórczy niższego łona (tairyag-yona)[65],
    ludzki jest jeden[66] – one wszystkie stanowią świat twórczy (sarga) stworzony z grubych żywiołów (bhautika).

  54. Stworzenie (świat, sarga) od Brahmy aż po kępę trawy jest pełne przejrzystości (sattva) w górze,
    a w dole - jest pełne ciemności (tamas); pomiędzy jest pełne radżasu.

  55. Tutaj w tym stworzeniu świadomy Duch – Purusza, doświadcza cierpienia od starości i śmierci, aż do czasu uwolnienia się od oznaki - ciała subtlenego (liṅga);
    dlatego[67] cierpienie jest powszechne (zupełne, samāsena) /naturalne (svabhāvena[68]).

  56. Tenże utworzony z materii przedmiot począwszy od [powszechnego] rozumu, a skończywszy na żywiołach,
    zaistniał dla [dobra] kogoś drugiego: dla wyzwolenia każdego ducha, choć jak gdyby dla samego siebie.[69]

  57. Tak jak mleko nieświadome istnieje celem rozwoju cielęcia,
    podobnie istnieje Podstawa (pradhāna) w celu wyzwolenia Ducha.

  58. Tak jak dla zaspokojenia pragnień świat ludzi wprawiany jest w działanie,
    tak wprawiane jest w działanie Nieprzejawione dla wyzwolenia Ducha.

  59. Tak jak tancerka odegrawszy przed publicznością [swą rolę] schodzi ze sceny,
    podobnie materia znika, objawiwszy siebie przed Duchem.

  60. Na różne sposoby Materia, mająca przędziwa – guny, służąca niesłużącemu [jej] Duchowi,
    będącemu poza przędziwem – działa dla niego bezinteresownie.

  61. „Nie ma niczego bardziej dziewiczego niż materia” - tak myśli Duch,
    a ona: „Zauważył mnie” - i drugi raz nie daje się ujrzeć Duchowi.

  62. Dlatego nie jest zniewolony, ani nie uwalnia się, ani nie wędruje żaden [Duch];
    wędruje, wiąże się i uwalnia się materia, różne mająca oparcia.

  63. W ten sposób materia sama wiąże się swymi siedmioma postaciami[70],
    a także uwalnia dla dobra Ducha jedną postacią[71] też ona.

  64. W ten sposób na skutek ćwiczenia z pierwiastkami (tattva) rodzi się poznanie
    „nie jestem, nie mam, nie ja” –  czyste z powodu braku błędu i jedyne.

  65. Przez to Duch siłą rzeczy z pozycji świadka w sobie oparty ogląda materię,
    której twórczość ustała, mającą zanikłe siedem postaci[72].

  66. „Ujrzałem ją” - pierwszy [tj. Duch] już nie zwraca na nią uwagi;
    „ujrzał mnie” - uspokaja się druga; chociaż są połączone, oboje nie mają celu stworzenia.

  67. Gdy skutkiem dojścia do prawdziwego poznania prawość i dalsze osiągną stan nie powodowania skutku [lub: nie bycia przyczyną (akāraṇatva)],
    człowiek pozostaje przy życiu siłą rozpędu, tak jak koło garncarskie.

  68. Po oddzieleniu się od ciała, z powodu spełnionego celu[73], gdy Podstawa jest wycofana,
    osiąga oba stany jedyności (kaivalya) - całkowitej (aikāntika) i [jedyności] trwałej (atyāntika).

  69. Tę tajemną wiedzę służącą Duchowi wyłożył najlepszy mędrzec;
    w niej rozpatruje się jak trwają, jak powstają i jak zanikają byty.

  70. Tę wiedzę przeczystą, najpierwszą, mędrzec przekazał ze współczucia Asuriemu,
    Asuri zaś Pańczasiksze, a on rozpowszechnił naukę.

  71. Otrzymaną przez nieprzerwaną tradycję uczniów, szlachetnej myśli Iśwarakryszna
    [wcześniej] poznawszy dokładnie, streścił doktrynę w metrum szlachetnym[74].

  72. Te tylko zagadnienia poruszone zostały w tej "Siedemdziesiątce" [tj. w tej składającej się z 70 strof Sankhjakarice],
    które w całości należą do „Doktryny sześćdziesięciu” (Ṣaṣṭi-tantra)[75], ale bez objaśniających przypowieści (ilustracji) i bez obalania zarzutów (paravāda). 

  73. Stąd księga ta została ukazana skrótowo, chociaż bez pomniejszania jej znaczeń;
    dla ogromnego ciała tej nauki jest jakgdyby światłem, które w lustrze się odbiło.  


[1]   Trojakie cierpienie to: 1. Pochodzące od siebie samego (adhyātmika), które jest dwóch rodzajów: a) cielesne (śārīra), które może być naturalne (naisargika), np. głód, pragnienie, lub powstałe z trzech humorów (doṣajanya), np. choroba; b) umysłowe (mānasa), np. pragnienie, gniew itd.; 2. Pochodzące od innych istot (adhibhautika); 3. Pochodzące z siły wyższej (adhidaivika)  - od żywiołów, od bogów.   

[2]    medycyna i inne metody.

[3]    podany przez Śruti (Wedy).

[4]    jest nieczysty, gdyż wiąże się z cierpieniem, np. zwierząt składanych w ofierze itd..

[5]    jest nietrwały, gdyż pośmiertne doznania w niebie, które są dla niektórych celem, kończą się wraz z ponownymi narodzinami.

[6]    Na podstawie twierdzeń: (1) „Po ujrzeniu Boga powstaje wielkie cierpienie (duḥkha)” oraz (2) „Po złożeniu stu ofiar (kratu) ma potężną moc, wobec której znikoma jest [moc osiągana] z trzech, czy czterech [ofiar]” i innych. Pierwsze wskazuje, że tylko osoby zdolne wytrzymać wielkie cierpienie, są w stanie zastosować środek usuwający cierpienie; drugi, że tylko osoby bogate, których stać na złożenie stu ofiar. 

[7]    Będąca także pierwszą przyczyną materialną.

[8]    Mahat (od √ mah 'być wielkim; być potężnym; być rozumnym; móc') występuje w filozofii sankhi jako synonim do rozumu (buddhi), tylko że użycie tego terminu wskazuje, że jest to rozum powszechny. Jest odpowiednikiem Logosu i najsubtelniejszym pierwiastkiem / kategorią rzecywistości zaraz po Duchu (puruṣa) i pramaterii (prakṛti).

[9]    Trojakie wnioskowanie: 1. Pūrvavat, czyli poprzednika o następniku, np. z chmur o deszczu. 2. Śeṣavat, czyli z następnika o poprzedniku, np. z wezbranej rzeki o wcześniejszym deszczu. 3. Sāmānyatodṛṣta – z widzenia powszechnego współwystępowania, gdzie widzi się tylko tylko jedną część współwystępujących członów, a o reszcie się wnioskuje.  

[10]  Czyli to, o czym wnioskuje się z oznak. Jest to termin z zakresu logiki. W sankhji to, co przejawione jest lingą dla tego, co nieprzejawione; stąd z lingi w postaci ciała subtelnego, wnioskuje się o istnieniu Podstawy - pramaterii oraz Ducha. Dlatego w dalszych strofach występi wielokrotnie pojęcie lingi w znaczeniu subtelnego ciała, złożonego z 17 pierwiastków rzeczywoistości.  

[11]  Chodzi tu o rodzaj wnioskowania zwany sāmanyatodṛṣṭa, trzeciego z trojakiego wnioskowania.

[12]  Nie można wytłoczyć oleju z piasku, bo go tam nie ma; (Math.V.) nie można z włosów żółwia utkać tkaniny.

[13]  Ilustruje się to w ten sposób, że np. człowiek spragniony jogurtu wybierze mleko, a nie wodę, dlatego że w mleku znajduje się jogurt, mleko tu jest materialną przyczyną jogurtu.

[14]  Nie można ze srebra lub trawy wykonać złotej ozdoby.

[15]  Glina zdolna jest do stworzenia dzbanów i garnków, a nie biżuterii, bo w niej się nie zawierają

[16]  Skutek istnieje w przyczynie, zatem mają też cechy nieprzeciwne sobie; przyczyna jest istniejąca, stąd skutek też istnieje.  pszenica rodzi pszenicę, ryż rodzi ryż, itd.            

[17]  czyli ma cechy  przeciwne do właśnie wymienionych cech tego, co przejawione.

[18]  Która jest nieprzejawiona.

[19]  Guṇa (od √guṇ 'mnożyć, pomnażać; rozmnażać'; także 'pleść'), dosł. 'nić', także 'dobra cecha, przymiot' -  są to trzy podstawowe zasady, jakby osnowy świata; pomnażając się przez siebie w różnych kombinacjach, tworzą one bez końca cały świat przejawiony, nieróżny od nich samych; to z nich utkany jest ten cały świat. 

[20]  Duch (purusza) jest przeciwny, bo nie składa się z trzech splotów, ma zdolność rozróżniania, nie jest przedmiotem wspólnym, jest świadomy i nie jest zdolny do rodzenia przedmiotów; a podobny jest do Pratworzywa, gdyż tak jak ona (patrz strofa 10) nie ma przyczyny, jest wieczny, wszechobecny, nieruchomy, na niczym się nie zasadza, nie jest oznaką niczego (tj. z Ducha niczego nie można wywnioskować), nie jest złożony, nie jest zależny od czegokolwiek drugiego.

[21]  Tamas jest jak nieruchomy knot, radżas jak płynna oliwa, która ten ogień pobudza, a sattwa jest jak sam płomień lampki. Ich wspólnym celem jest światło. Lub inaczej: Tamas jest jak nieruchomy knot, radżas jest jak gorący i ruchliwy płomień, a sattwa jest jak przejrzysty olej, który syci płomień. [jeszcze do sprawdzenia]

[22]  Z tego stwierdzenia wynika, że każdy twór w świecie ma swojego świadka, tych świadków jest nieskończona ilość i każdy z nich jest w opozycji do swojego tworu. W oryginale sanskryckim obie wersje wyrażone są jednym dwuznacznym stwierdzeniem. (przyp.tłum.)

[23]  Ślepy bierze kulawego na plecy, kulawy wskazuje mu drogę i w ten sposób obaj sobie radzą i mogą dojść do wyznaczonego celu.

[24]  Ciąg ten dotyczy zarówno stworzenia powszechnego jak i jednostkowego. Mahat - kosmiczna inteligencja, a w wypadku jednostki rozum, intelekt - synonim buddhi (rozum). 

[25]  Poczucie „ja”, własnej indywidualności.

[26]  umysł (manas), 5 zmysłów poznania – słuch, dotyk, wzrok, smak i węch, 5 zmysłów działania – język, ręce, nogi, narząd rozmnażania i narządy wydalania, 5 subtelnych żywiołów (tanmatra, żywiołów w postaci nie przejawionej w fizycznym świecie lub będących tylko atomem) – subtelna przestrzeń, subtelny wiatr, subtelny ogień, subtelna woda i subtelna ziemia. 

[27]  Tzn. z piątki - subtelnych żywiołów.

[28]  Przestrzeń, wiatr, ogień, woda i ziemia.

[29]  Wg. Mathary to 5 jam i 5 nijam

[30]  Czyli jest to niemoralność, niewiedza, pragnienie i  brak panowania.

[31]  dosł. „zmysłowa jedenastka”: umysł, 5 zmysłów poznania i 5 zmysłów działania.

[32]  Vaikṛta-ahaṅkāra, zmieniającej się w czasie; z niej powstaje psychika.

[33]  Bhūtādi ahaṅkāra, z niej powstają subtelne żywioły, a z nich z kolei grube (fizyczne).

[34]  Taijasa ahaṅkāra, tj  psychiki i żywiołów.

[35]  svālakṣanyā, svalakṣaṇam - 1) zgodnie z przeznaczeniem, którym dla buddhi jest zdecydowanie (uchwycenie, zrozumienie, pojęcie, vyavasāya), dla ahankāry utożsamienie (abhimāna), dla umysłu myślenie (saṅkalpa); 2) zgodnie z nakierowaniem – tam gdzie się zwrócą, tam działają. 3) wg. własnej definicji, tj. ich definicja jest ich stanem (np. rozumsattwiczny to rozstrzyga, wpływa pozytywnie na moralność, poznaje, nie pragnie i panuje, a tamasowy daje niepewność, niemoralność, nie wie, chce i nie panuje. FR).

[36]  Tylko, gdy jest prāṇa itd. możliwe jest działanie 13 zmysłów. Według Mathary chodzi tu jednak o antahkaranę.

[37]  Wdech (prāna), wydech (apāna), udāna, samāna i vyāna. Pod słowem prāna rozumie się ogólnie energię życiową, czyli wszystkie energie, jakie kierują umysłem zmysłami i całym ciałem. W węższym znaczeniu prana znaczy „wdech”, najważniejsza energia, która pobudza wszystkie inne energie.

[38]  Elementów psychiki, psychicznych narządów. Są nimi: (1) rozum (buddhi), (2) indywidualność „ja” (ahankāra), (3) umysł (manas), zmysły poznania – (4) słuch, (5) dotyk, (6) wzrok, (7) smak i (8) węch oraz zmysły działania – (9)  mowa, (10) ręce, (11) nogi, (12) narząd rozrodczy i (13) narząd wydalania. 

[39]  āharaṇa (żywienie się, przyjmowanie, wchłanianie) dotyczy zmysłów poznania i umysłu, które jak gdyby żywią się swoimi przedmiotami, bo bez nich zanikają; słuch żywi się dźwiękiem, wzrok barwą, itd. Jest to tamasowe działanie narządów.

[40]  Odnosi się do poczucia „ja” (zmysłu utożsamiania, ahankary) oraz zmysłów działania, które mają zdolność trzymać w sobie przedmiot. Czynność radżasowa.

[41]  Odnosi się do rozumu (buddhi), który tylko oświetla przedmiot, sam będąc nim nie tknięty. Jego czynność jest sattwiczna.

[42]  Dźwięk, dotyk, barwa, smak, zapach oraz mówienie, chwytanie (branie), chodzenie, wydalanie i rozkosz.

[43]  Viśeṣa, tj. różnicujące się na liczne: grube żywioły i ich pochodne.

[44]  aviśeṣa, tj. nieróżnicujące się na liczne: subtelne jakości żywiołów (tanmātra)

[45]  lub: „oświetliwszy w buddhi, przekazują dla puruszy

[46]  tatah lub punah - później tj. gdy wyczerpie doznanie (upabhogę) (przyp. TR.)

[47]  Śānta – takie, które dają spokój i wytchnienie; według Juktidipiki ponieważ mają właściwości oczyszczające; wg   Mathary np. przestrzeń dla kogoś, kto wyszedł z ciasnego pomieszczenia daje wytchnienie.

[48]  Ghora - groźne; np. ta sama przestrzeń komuś osłabionemu i zmarzniętemu nie da wytchnienia, tylko będzie nieprzyjazna; Yuktidīpikā: poza dwiema pozostałymi okolicznościami są groźne.

[49]  Mūdha – ogłupiające, otępiające, dające dezorientację; np. przestrzeń dla kogoś, kto zgubił drogę. Alebo też inne żywioły dlatego, że np. zasłaniają widzenie.

[50]  Liṅga to oznaka, po której poprzez wnioskowanie można poznać coś innego; Materia jest lingą dla Ducha. Linga to w ten sposób także ciało przyczynowe, które nie umiera po śmierci, tylko się wciela.

[51]  Przyczyną celową istnienia materii jest Duch.

[52]  Który wciela się w różne role.

[53]  8 bhaw (dyspozycji) to ułożone parami: dharma i adharma, jñāna i ajñāna, vairāgya i rāga, aiśvarya i anaiśvarya. Przeciwstawiają się sobie jako sattwiczne i radżasowe, a w wypadku ostatniej pary jako bhawa sattwiczna i tamasowa.

[54]  Znajdujące się w samej prakryti.

[55]  Wynikłe z przeobrażenia prakryti.

[56]  Tj. Okresu życia płodowego, dzieciństwa, stanu młodości i stanu starości. 

[57]  Albo: rozpuszczenia w pramaterii. Pojęcie 'prakṛti-laya'  występuje także w YS I.19 Patańdżalego jako stan właściwy osobom wyzwolonym lub prawie wyzwolonym po porzuceniu przez nich fizycznego ciała. Jest stanem głębokiego samādhi, w którym jest brak uświadamiania (samadhi 'bez świadmości', asamprajñāta-samādhi).

[58]  omówione w następnej zwrotce: ciemnota, zaślepienie, wielkie zaślepienie, mrok i ślepy mrok.

[59]  niepodejmowanie wysiłku w przekonaniu, że natura za kogoś sama to wykona: Dostąpię wyzwolenia spontanicznie / naturalnie”; takie zadowolenie nazywa się 'błotem' (ambha), bo jest przyczyną utkwienia w sansarze.

[60]  niepodejmowania wysiłku duchowego uznawszy coś za przyczynę, np. twierdząc, że jest to dopiero możliwe po porzuceniu domu; takie zadowolenie zwie się 'upływem' (salila).

[61]  zadowolenie się, że wyzwolenie nastąpi w odpowiednim czasie; zwie się 'strumieniem' (ogha).

[62]  niepodejmowanie wysiłku, twierdząc, że osiągnięcie wyzwolenia zależy od dobrego losu.

[63]  Odpowiadają pięciu niepragnieniom (vairāgya), są to: 1)  Pārā - gdy się wstrzymuje od zabiegania o rzeczy, bo wiąże się to trudem, jaki temu towarzyszy. 2) Supārā - brak troski o rzeczy. 3) Pārāpārā - nie używanie przedmiotu z powodu jego zużywania się / niszczenia. 4) Anuttamāmbha - porzucenie doznania w przekonaniu, że rozwija ono pragnienia, a w konsekwencji i cierpienie. 5) Uttamāmbha - porzucenie doznania uznając je za związanie z krzywdzeniem innych istot; rodzi ono współczucie.

[64]  Według Mathary: Brahma, Pradżapati, Indra, przodkowie (pitarah), gandharwowie, jakszowie, rakszasy i pisiacze - powiązane z nimi istoty; wg Dżajamangali zamiast Indry i przodków są Sūrja i asury.

[65]  Bydło (paśu), ptactwo (pakṣin), zwierzęta łowne (mrga), gady (sarisṛp) i rośliny (sthāvara).

[66]  Ludzkość (manuṣya)

[67]  inna wersja: od tej [lingi] jest całe cierpienie

[68]  U Gaudapady i Waczaspatiego zamiast samāsena (wszystko, cały) jest svabhavena (w sposób naturalny). Zatem przekład byłby: przeto cierpienie jest naturalne.

[69]  T.R.: „To [przedsięwzięcie, stopniowa ewolucja] od Intelektu aż do grubych elementów, które wykonywa natura dla wyzwolenia poszczególnych puruszy (po kolei) jest przedsięwzięciem [podjętym] dla dobra drugiego jakby dla własnego dobra.

[70]  siedmioma z ośmiu stanów świadomości.

[71]  poznaniem (jñāna)

[72]  wszystkie stany świadomości z wyjątkiem poznania (jñāna).

[73]  Celem każdego przedmiotu jest danie doznania, a następnie wyzwolenia: bhoga i apavarga

[74]  Metrum āryā; każda strofa w tym metrum składa się z czterech wersów, gdzie w pierwszym wersie jest zawsze 12 jednostek, w drugim 18, w trzecim znów 12, w czwartym – 15. Jednostką jest tu sylaba krótka, przy sylaba zawierająca długa samogłoskę lub przed zbitkę spółgłosek liczy się podwójnie. 

[75]  Ogromne, nie zachowane już dzieło wcześniejsze od Sankhjakariki.

Tekst sanskrycki: 
दुःखत्रयाभिघाताज्जिज्ञासा तदभिघातके1 हेतौ
दृष्टे सापार्था चेन्नैकान्तात्यन्ततोऽभावात् ॥ १॥
दृष्टवदानुश्रविकः ह्यविशुद्धि2 क्षयातिशययुक्तः
तद्विपरीतः श्रेयान् व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञानात् ॥ २॥
मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः3प्रकृतिविकृतयः सप्त
षोडशकस्तु विकारो प्रकृतिर्नविकृतिः पुरुषः३॥
दृष्टमनुमानमाप्तवचनं च सर्वप्रमाणसिद्धत्वात् ।
त्रिविधं प्रमाणमिष्टं प्रमेयसिद्धिः प्रमाणाद्धि ॥ ४॥
प्रतिविषयाध्यवसायोदृष्टं त्रि4विधमनुमानमाख्यातम्।
तल्लिङ्गलिङ्गि5पूर्वकमाप्तश्रुतिराप्तवचनं तु6 ॥ ५॥
सामान्यतस्तुदृष्टादतीन्द्रियाणांप्रतीतिर7नुमानात्
तस्मादपि चासिद्धं परोऽक्षमाप्तागमात््8 सिद्धम् ॥ ६॥
अतिदूरात्सामीप्यादिन्द्रियघातान्मनोऽनवस्थानात् ।
सौक्ष्म्याद्व्यवधानादभिभवात्समानाभिहारच्च ॥ ७॥
सौक्ष्म्यात्तदनुपलब्धिर्नाभावात्कार्यतस्तदुपलब्धिः9
महदादि तच्च10 कार्यं प्रकृतिविरूपं सरूपं11 च ॥ ८॥ 
असदकरणादुपादानग्रहणात्सर्वसम्भवाभावात् ।
शक्तस्य शक्यकरणात्कारणभावाच्च सत्कार्यम् ॥ ९॥
हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् ।
सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥ १०॥
त्रिगुणमविवेकि विषयः सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि ।
व्यक्तं तथा प्रधानं तद्विपरीतस्तथा च पुमान् ॥ ११॥
प्रीत्यप्रीतिविषादात्मकाःप्रकाशप्रवृत्ति12नियमार्थाः
अन्योऽन्याभिभवाश्रय जननमिथुनवृत्तयश्च गुणाः ॥ १२॥
सत्त्वंलघुप्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं13,14चलं च रजः । 
गुरुवरणकमेव तमः प्रदीपवच्चार्थतो वृत्तिः ॥ १३॥
अविवेक्यादिहिसिद्धं15त्रैगुण्यात्तद्विपर्यया16भावात्
कारणगुणात्मकत्वात्कार्यस्याव्यक्तमपि सिद्धम् ॥ १४॥
भेदानां परिमाणात्समन्वयाच्छक्तितः प्रवृत्तेश्च ।
कारणकार्यविभागादविभागाद्वैश्वरूपस्य ॥१५॥
कारणमस्त्यव्यक्तं प्रवर्तते त्रिगुणतः समुदयाच्च17
परिणामतः18 सलिलवत् प्रतिप्रति19गुणाश्रय20विशेषात् ॥ १६॥
सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् ।
पुरुषोऽस्तिभोक्तृभावात्कैवल्यार्थं21प्रवृत्तेश्च१७॥
जनन22मरणकरणानांप्रतिनियमादयुगपत्प्रवृत्तेश्च
पुरुषबहुत्वं सिद्धं त्रैगुण्य23विपर्ययाच्चैव ॥ १८॥ 
तस्माच्चविपर्यासात्24सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य
कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टृत्वमकर्तृभावश्च25,26॥ १९॥ 
तस्मात् तत्संयोगादचेतनं चेतनावदिव लिङ्गम् ।
गुण27कर्तृत्वे च28 तथा कर्तेव भवत्यु29दासीनः30 ॥ २०॥ 
पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं31तथा प्रधानस्य
पङ्ग्वन्धवदुभयोरपि संयोगस्तत्कृतः सर्गः ॥ २१॥ 
प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद्गणश्च32षोडशकः
तस्मादपि षोडशकात्पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि ॥ २२॥ 
अध्यवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विरागाइश्वर्यम् ।
सात्त्विकमेतद्रूपं तामसमस्माद् विपर्यस्तम् ॥ २३॥ 
अभिमानोऽहङ्कारस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः ।
एकादशकश्च गणस्त33न्मात्रः34 पञ्चकश्चैव35 ॥ २४॥ 
सात्त्विकैकादशकः प्रवर्तते वैकृतादहङ्कारात् ।
भूतादेस्त36न्मात्रः स तामसस्तैजसादुभयम् ॥ २५॥ 
बुद्धीन्द्रियाणिचक्षुः37श्रोत्रघ्राणरसनत्वगाख्यानि38
वाक्पाणिपादपायूपस्थान्39कर्मेन्द्रियान्याहुः२६॥
उभयात्मकमत्र मनः सङ्कल्पकमिन्द्रियं च साधर्म्यात् ।
गुणपरिणामविशेषान्नानात्वं बाह्य40भेदाच्च41,42॥ २७॥ 
शब्दादिषु43पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यतेवृत्तिः
वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाश्च44 पञ्चानाम् ॥ २८॥ 
स्वालक्षण्यं45वृत्तिस्त्रयस्यसैषाभवत्यसामान्या
सामान्यकरणवृत्तिः प्राणाद्या वायवः पञ्च ॥ २९॥
युगपच्चतुष्टयस्यतु46वृत्तिः क्रमशश्च तस्य निर्दिष्टा
दृष्टे तथाप्यदृष्टे त्रयस्य तत्पूर्विका वृत्तिः ॥ ३०॥
स्वांस्वांप्रतिपद्यन्तेपरस्पराकूतहेतुकां47वृत्तिम्
पुरुषार्थैव हेतुर्न केनचित् कार्यते करणम् ॥ ३१॥
करणंत्रयोदशविधंतदाहरण48धारणप्रकाशकरम्
कार्यं च तस्य दशधाहार्यं धार्यं प्रकाश्यं च ॥ ३२॥
अन्तःकरणं त्रिविधं दशधा बाह्यं त्रयस्य विषयाख्यम् ।
साम्प्रतकालं बाह्यं त्रिकालमाभ्यन्तरं करणम् ॥ ३३॥
बुद्धीन्द्रियाणितेषांपञ्चविशेषाविशेषविषयाणि49
वाग्भवति शब्दविषया शेषाणि तु50 पञ्चविषयाणि॥ ३४॥
सान्तःकरणा बुद्धिः सर्वं विषयमवगाहते यस्मात् ।
तस्मात् त्रिविधं करणं द्वारि द्वाराणि शेषाणि ॥ ३५॥
एते प्रदीपकल्पाः परस्परविलक्षणा गुणविशेषाः ।
कृत्स्नंपुरुषस्यार्थंप्रकाश्यबुद्धौप्रयच्छन्ति३६॥
सर्वं प्रत्युपभोगं यस्मात् पुरुषस्य साधयति बुद्धिः ।
सैवविशिनष्टिपुनः51प्रधानपुरुषान्तरंसूक्ष्मम्३७॥
तन्मात्राण्यविशेषास्तेभ्यो भूतानि पञ्च पञ्चभ्यः ।
एतेस्मृताविशेषाःशान्ताघोराश्चमूढाश्च52३८॥
सूक्ष्मा मातापितृजाः सह प्रभूतैस्त्रिधा विशेषाः स्युः ।
सूक्ष्मास्तेषां नियता मातापितृजा निवर्तन्ते ॥ ३९॥
पूर्वोत्पन्नमसक्तं नियतं महदादिसूक्ष्मपर्यन्तम् ।
संसरति निरुपभोगं53 भावैरधि54वासितं लिङ्गम् ॥ ४०॥
चित्रं यथाश्रयमृते स्थाण्वा55दिभ्यो विनायथा56 छाया
तद्वद् विना विशेषैर्न तिष्ठति57 निराश्रयं लिङ्गम् ॥ ४१॥
पुरुषार्थहेतुकमिदं निमित्तनैमित्तिकप्रसङ्गेन ।
प्रकृतेर्विभुत्वयोगान् नटवद्व्यवतिष्ठते58 लिङ्गम् ॥ ४२॥
सांसिद्धिकाश्च भावाः प्राकृतिका वैकृताश्च धर्माद्याः ।
दृष्टाः करणाश्रयिणः कार्याश्रयिणश्च कललाद्याः ॥ ४३॥
धर्मेण गमनमूर्ध्वं गमनमधस्ताद्भवत्यधर्मेण ।
ज्ञानेन चापवर्गो विपर्ययादिष्यते बन्धः ॥ ४४॥
वैराग्यात्प्रकृतिलयःसंसारोभवतिराजसाद्59रागात्
ऐश्वर्यादविघातो विपर्ययात्तद्विपर्यासः ॥ ४५॥
एष प्रत्ययसर्गो विपर्ययाशक्तितुष्टिसिद्ध्याख्यः ।
गुणवैषम्य60विमर्दात्61 तस्य च62 भेदास्तु पञ्चाशत् ॥ ४६॥
पञ्चविपर्ययभेदाभवन्त्यशक्तेश्च63करणवैकल्यात्
अष्टाविंशतिभेदास्तु64ष्टिर्नवधाष्टधा सिद्धिः ॥ ४७॥
भेदस्तमसोऽष्टविधो मोहस्य च दशविधो महामोहः ।
तामिस्रोऽष्टा65दशधातथाभवत्यन्धतामिस्रः१४८॥
एकादशेन्द्रियवधाः66सहबुद्धिवधैरशक्तिरुद्दिष्टा67
सप्तदशवधा68बुद्धेर्वि69पर्ययात्70तुष्टिसिद्धीनाम्४९॥
आध्यात्मिकाश्चतस्रः71प्रकृत्युपादानकालभाग्या72ख्याः
बाह्याविषयोपरमाच्चपञ्च73नव74तुष्टयोऽभिमताः75५०॥
ऊहःशब्दोऽध्ययनंदुःखविघातास्त्रयः76सुहृत्प्राप्तिः
दानंसिद्धयोऽष्टौ77सिद्धेः78पूर्वोऽङ्कुशस्त्रिविधः५१॥
विनाभावैर्लिङ्गंविनालिङ्गेनभाव79निर्वृत्तिः80
लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधाः प्रवर्तते81 सर्गः ॥ ५२॥82
अष्टविकल्पोदैव83स्तिर्यग्योनश्च84पञ्चधाभवति
मानुष्यश्चैक85विधः समासतो भौतिकः86 सर्गः ॥ ५३॥ 
ऊर्ध्वंसत्त्वविशालस्तमोविशालश्च87मूलतःसर्गः
मध्ये रजोविशालो ब्रह्मादि88 स्तम्बपर्यन्तः89 ॥ ५४॥ 
तत्र90जरामरणकृतं91दुःखंप्राप्नोतिचेतनःपुरुषः
लिङ्गस्यावि92निवृत्तेस्तस्माद्दुःखंस्वभावेन93५५॥
इत्येषप्रकृतिकृतो94महदादिविशेष95भूतपर्यन्तः96
प्रतिपुरुषविमोक्षार्थं स्वार्थैव परार्था97रम्भः ॥ ५६॥ 
वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य ।
पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्तिः प्रधानस्य ॥ ५७॥ 
औत्सुक्यनिवृत्त्यर्थं यथा क्रियासु प्रवर्तते लोकः ।
पुरुषस्य विमोक्षार्थं98 प्रवर्तते तद्वदव्यक्तम् ॥ ५८॥ 
रङ्गस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात् ।
पुरुषस्यतथात्मानंप्रकाश्यविनिवर्तते99प्रकृतिः५९॥
नानाविधैरुपायैरु100पकारिण्यनुपकारिणःपुंसः
गुणवत्यगुणस्यसतस्तस्यार्थमपार्थकंचरति101६०॥
प्रकृतेः सुकुमारतरं न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति ।
या दृष्टास्मीति पुनर्न दर्शनमुपैति पुरुषस्य ॥ ६१॥ 
तस्मान्102बध्यतेऽद्धा103मुच्यते104नापिसंसरतिकश्चित्105
संसरति बध्यते मुच्यते च नानाश्रया प्रकृतिः ॥ ६२॥ 
रूपैःसप्तभिरेवतु106बध्नात्यात्मानमात्मनाप्रकृतिः
सैव च पुरुषार्थं प्रति107 विमोचयत्येकरूपेण ॥ ६३॥
एवं तत्त्वाभ्यासान् नास्मि न मे नाहमित्यपरिशेषम् ।
अविपर्ययाद्विशुद्धं केवलमुत्पद्यते ज्ञानम् ॥ ६४॥108
तेन निवृत्तप्रसवामर्थवशात्सप्तरूपविनिवृत्ताम्109
प्रकृतिं पश्यति पुरुषः प्रेक्षकवदवस्थितः सुस्थः110६५॥
दृष्टामयेत्यु111पेक्षकैको112दृष्टाहमित्युपरतान्या113
सति संयोगेऽपि तयोः प्रयोजनं नास्ति सर्गस्य ॥ ६६॥ 
सम्यग्ज्ञानाधिगमाद्धर्मादीनामकारणप्राप्तौ ।
तिष्ठतिसंस्कारवशाच्चक्रभ्रमवद्114धृतशरीरः६७॥
प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थत्वात् प्रधानविनिवृत्तौ ।
ऐकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं कैवल्यमाप्नोति ॥ ६८॥115
पुरुषार्थ116ज्ञान117मिदं गुह्यं परमर्षिणा समाख्यातम्
स्थित्युत्पत्तिप्रलया118श्चिन्त्यन्ते119 यत्र भूतानाम् ॥ ६९॥ 
एतत्पवित्रमग्र्यं मुनिरासुरयेऽनुकम्पया प्रददौ ।
आसुरिरपि पञ्चशिखाय तेन120बहुधा121कृतं तन्त्रम्७०॥
शिष्य122परम्परयागतमीश्वरकृष्णेनचैतदार्याभिः
सङ्क्षिप्तमार्यमतिनासम्यग्विज्ञायसिद्धान्तम्७१॥123
सप्तत्यांकिल124येऽर्थास्तेऽर्थाः कृत्स्नस्य सृष्टितन्त्रस्य
आख्यायिका125विरहिताः परवादविवर्जिताश्चाऽपि ॥ ७२॥126
तस्मात् समासदृष्टं शास्त्रमिदं नार्थतश्च परिहीणम् ।
तन्त्रस्य127 बृहन्मूर्तेर्दर्पणसङ्क्रान्तमिव बिम्बम् ॥ ७३॥128 

1M, G(A, D, G); अवघातकेJ, S; अपधातकेed.
2अविशुद्धः M
3आद्या V1, V2
4द्वि V2
5 लिङ्गि-लिङ्गK
6 च V2, V1, J
7 प्रसिद्धिर् V2, V1, G(D), Y
8 साध्यम् Y, M
9 उपलब्धेः J, V, K
10तच्चमहदादि D
11सरूपंविरूपं J, V; विरूपंस्वरूपंG (G)
12प्रवृत्तिर् K
13प्रकाशम् K
14उपस्तम्भकं D
15Emendacja; आदिसिद्धःV1, V2; आदिःसिद्धःG, J, Y, M; आदेःसिद्धिःV, D, S; आदिर्हिसिद्धंK
16विपर्यये V
17समुदयाश् K
18परिमाण V2
19प्रतिपत्ति V1
20प्रतिपत्तिपृथक्पृथग्भाजन V2(comm)
21र्थ V1, M, K
22जन्म V2, V1, G(B, D), M, V, K, D
23त्रिगुणादि V2, V1, Y
24विपर्ययात् V1
25द्रष्टित्वम् V2; प्रष्ठित्वम्V1
26भावाच्च V2
27गुणाःV2
28अपि J, M, V
29भवतीत्य् G (note)
30उदासीना V2
31दर्शनार्थःकैवल्यार्थस् Y
32तु V1
33ऐन्द्रियैकादशकःV1, G(B), Y, M
34 मात्रJ, M, V, K, S; मात्रकःV1
35पञ्चकञ्चैव S
36तान्Y, M (var), V
37श्रोत्रV1, M; कर्णY, M (var)
38श्रोत्रत्वक्चक्षूरसननासिकाख्यानिV1, कर्णत्वक्चक्षूरसननासिकाख्यानिY, M, श्रोत्रघ्राणरसनस्पर्शनानिV2; श्रोत्रघ्राणरसनस्पर्शनकानिG
39पस्थाःV2, Y; पस्थंK
40ग्राह्यM
41भेदाश्चG(A, E, F), J, V, S, D
42W V2 i Y सङ्कल्पकमत्रमनःतच्चेन्द्रियमुभयथासमाख्यातमन्तस्त्रिकालविषयंतस्मादुभयप्रचारंतत्V2, Y
43रूपादिषुV2, V1, G(B, D) Y, V
44 -s tu V2, V1, M
45लक्षण्या V1, M
46हि M
47हैतुकी M K, J;हेतुकींV1(comm);हेतुकीY
48आग्रहण V1
49विषयीणि V1, J
50शेषाण्यपि V2, V1, Y, M
51ततः M
52सन्तोशान्तो? घोरश्चमूढश्च V1
53निरूप-भोगं G
54अति V2
55तन्त्व्K
56यथाविनाG, D
57स्तिष्ठतिM
58व्यातिष्ठतेT
59राजसाद्भवतिV1(comm), M
60वैशम्यK 2
61विमर्शात्T, K; विमर्देनV2, V1(comm), J, M; विमर्देV1
62 Brak w V2, V1, J, M
63अशक्तिश्V1, G (z wyjątkiem D), J, Y, V, K
64भेदाV1, J, Y, M, V, K
65ऽष्टG;. ऽष्टोK
66वधाG
67 उपदिष्टाJ, K
68 सप्तदशधाG; च J, K; तु D
69 बुद्धिःY
70 विपर्ययाःJ; विपर्ययाK
71आध्यात्मिक्यश्G(E), Y, M; अध्यात्मिकाश्K
72भागV1, G(F), D
73 रमात्पञ्चY, V, K; रमात्पञ्चJ, M, B, S; रमाश्च पञ्च V1, G(D); रमाः पञ्च D
74 नवM
75 हिताःG(D, F), Y, M, D
76 विघात-त्रयंV1, M
77 सिद्ध-योगोK
78 सिद्धिV2; सिद्धेV1
79भावेनलिङ्गV1
80 विनिवृत्तिःV1; संसिद्धिःY, M(var.); निष्पत्तिःJ, M(var)
81 भवतिद्विधाM
82 Wariant: लिङ्गाख्योभावाख्यस्तस्माद्भवतिद्विविधासर्गः५२G(D) rodzaj nijaki w pierwszych trzech ćwiartkach: अंzamiast, अस्, अश्, अश्
83देवस्V1
84 तिर्यग्योनिश्V1; तैर्यग्योन्यश्J [missing] G(D).
85त्वेकG(D)
86 ऽयंत्रिधाG(D)
87अस्तुV1, Y, M(var)
88इःD
89 अंG (comm अः)
90अत्रV1, Y, M; अत्रजन्मY(comm. to verse 1)
91 Brak w V2
92पिV1
93समासेनV1, Y, M
94 कृतौG(D); कृतःY; विकृतःV1
95 विषयM
96 प्रवर्ततेतत्त्वभूतभावाख्यःY, M(var.); प्रवर्ततेवैकॄतःप्रजासर्गःV1
97 र्थम्V1
98पुरुषविमोक्षनिमित्तंV1
99  निवर्ततेG
100 नानाविधोपकारैःD
101 कुरुतेG(D)
102मुच्यतेG(C), D
103नापिG, M, K, D; V1; brak w V2
104बध्यतेG(C), D; brak w V2
105 पुरुषःB, D, S ; किञ्चित्V2
106 एवंV1, M; एवV2, G
107 पुरुषस्यार्थंप्रतिM; पुरुषस्यार्थंV2, D
108 Tej strofy brak w wersji chińskiej (T) Paramarthy.
109विनिवृत्तःV2, V1
110स्वस्थःV2, V1, J, M, V; स्वच्चःV(var), K
111रङ्ग-स्थइतिG(D)
112उपेक्षतK
113 उपरतैकाV2(?),V1, G(D); उपरमत्यन्याG(var), J(var), V, K, S
114 भ्रमिवद्V, K
115परमाK
116र्थंV1, D; र्थाY
117ज्ञानार्थमिदंY
118प्रलयाच्K
119चिन्त्यतेV1, K; चिन्त्यन्तेY
120तेनG, Y, M
121बहुलीM
122शिष्टK
123 Tej strofy nie ma wyjaśnionej w G
124 खलुK
125 व्याख्यायिकाV1
126 Tej strofy nie ma wyjaśnionej w G
127च M [Ta strofa występuje tylko w V1 i M, po słowie समाप्तम्].
128Tej strofy nie ma wyjaśnionej w G. Paramarthy (T) komentuje, że strofa ta nie jest oryginalna.  

Dział: