Szkice o kulturze Himachal Pradesh

Zamieszczone poniżej początek studium kultury himalajskiego stanu Himachal Pradesh, jednego z 29 stanów Indii, pochodzi z moich badań terenowych i wyjazdów zorganizowanych i zebranej literatury w sierpniu 2016 roku. Zawiera opracowanie materiału do tej pory niedostępnego w języku polskim w żadnych publikacjach. Jest to forma na razie zupełnie robocza i sam początek szykowanej obszernej pracy badawczo-filozoficznej o religii i kulturze Himachal Pradesh, jeszcze bez zamieszczonych wszystkich niezbędnych przypisów i źródeł. W wersji końcowej zamierzam ujednolicić też zapis nazw własnych zgodnie ze standardem naukowym i uzupełnić braki. W studium zamierzam też skompletować cały panteon bóstw Himachal Pradesh wraz z legendami i ich rzeczywistym pochodzeniem, dodam tłumaczenia pieśni śpiewanych przy różnych okolicznościach, chcę opisać charakter poszczególnych świąt i zwyczajów, ogólną charakterystykę różnych rzadkich języków używanych odległych rejonach tego górzystego kraju. Szkic zamierzam rozwinąć dopiero po planowanym na sierpień-wrzesień 2019 roku programie kulturoznawczo-studyjnym w Himachal Pradeś, ale ponieważ wygrzebane przeze mnie z plików komputera moje notatki sprzed dwóch lat, jak niedawno 'odkryłem', zawierają wiele ciekawych, uporządkowanych już informacji i przemyśleń, uznałem, że warto już część udostępnić.

I. Himachal Pradesh – wprowadzenie

      Słowo Himācal-pradeś znaczy do słownie 'Kraina śnieżnych gór'. Nazwa stanu Himachal Pradesh (w skrócie HP) ma następującą strukturę: hima – sanskr. 'śnieg' (wyraz etymologicznie powiązany z polskim 'zima') + aćala – sanskr. 'nieporuszony', tj. 'góra' + pradeś / pradeśa – stan, rejon, kraina. Nazwę tę nadał stanowi Acharya Diwakar Datt Sharma, sławny sanskrytolog i astrolog pochodzący z Himachal Pradesh.

      Stan HP został utworzony 14 kwietnia 1948 roku przez zjednoczenie 30 księstw, zwanych rijasatami (riyāsat = władztwo, księstwo). Zaraz po utworzeniu składał się z tylko czterech okręgów (dystryktów). W 1954 w jego obręb włączone zostało miasto Bilaspur i okolice, a w 1966 r. inne części, należące wcześniej do Pendżabu, co powiększyło ówczesne HP ponad dwukrotnie. Od 1 listopada 1956 r., HP było zarządzane centralnie z Delhi, i dopiero 25 stycznia 1971 roku ponownie uzyskało status niezależnego, osiemnastego stanu w obrębie federacji indyjskiej, ze stolicą w Shimli (Shimla / Śīmlā).

      W HP znajdują się największe w Indiach uprawy jabłoni. Głównym centrum jest Narkanda niedaleko Shimli. Przejeżdżając przez miasto można dostrzec ogromne, wielopiętrowe, nowoczesne przechowalnie jabłek, a w sezonie sznurek ciężarówek zwożących je od rolników. Owoce eksportuje się do całych Indii. Są, obok przemysłu energetycznego i turystyki, najważniejszym źródłem bogactwa mieszkańców tego górskiego stanu. Przykładowo za skrzynkę (25 kg) najlepszych gatunków jabłek uzyskuje się w skupie hurtową cenę aż 2500 Rs. (100 Rs / kg). Ludzie są pogodni, urodziwi, pracowicie, około połowa mieszkańców jest wegetarianami (liczba wegetarian wciąż rośnie), spożywa się względnie mało nabiału i mięsa (ponad dwa razy mniej na osobę niż np. w Pendżabie), a bardzo dużo jarzyn i owoców. W Himachal Pradesh, liczącym ok. 6,5 mln. mieszkańców, ludzie żyją bardzo długo: spis ludności w 2011 r. wykazał, że mieszka tam około 3519 staruszków mających powyżej 100 lat (informacje pochodzą z BALOKHARA 2015:100).

III. Religie Himachal Pradesh

III.1 Odwieczna wiara w bogów

       Himachal Pradesh zwany jest  'krainą bogów' – Dēva-bhūmi. Nie jest to tylko poetyckie określenie, należy je traktować dosłownie. Każda wieś czy ród ma swoje bóstwo opiekuńcze (deva, devatā), które pełni istotną rolę w życiu. Bogowie są wyroczniami w prywatnych, rodzinnych i publicznych sprawach. Jest ich wiele, są tak jak ludzie ze sobą spokrewnieni, skoligaceni, czasem związani węzłami małżeńskimi i mają swoje dzieci i rodzeństwo, są zaprzyjaźnieni, obojętni lub skłóceni, panuje między nimi hierarchia, skądś pochodzą (niekoniecznie z miejsca, w którym mają swoją świątynię), mogą się przenieść,  prowadzą rozmowy i dyskusje w sprawach dotyczących ludzkich decyzji, odwiedzają się, czasem radzą wspólnie, nawet np. gdy trzeba zatwierdzić ważną decyzję stanu Himachal Pradesh dotyczącą życia wsi, czy ustanowić nową świątynię. Ogólnie wyrocznia dotyczy każdej sfery życia – rodzinnego, państwowego czy religijnego. Niezatwierdzonych nawet państwowych rozporządzeń nikt nie będzie respektował.

       'Bogiem bogów' jest  Raghunatha w Kullu. Jest on czczony przez wszystkie bóstwa Himachal Pradesh, mimo że nie należy do rdzennie lokalnych bóstw. W przeciwieństwie do innych bogów, milczy i nie podróżuje; jego pozycja nie pozwala mu nawet zabierać głosu, jego zadaniem jest jedynie panowanie nad bóstwami i jednoczenie ich i udzielanie milczącego błogosławieństwa. Warto przy tym pamiętać, że Raghunatha, czyli Pan dynastii Raghu, czyli znany z Ramajany bohater Rama, jest także bóstwem patronującym rejonowi Dźammu / Jammu (stan Jammu & Kashmir w Indiach) ze swoją świątynią na obrzeżach stolicy stanu. Raghunatatha nie jeździ w palankinach, zwanych tu ‘rydwanami’ (ratha / rath) i nie uczestniczy we wróżbach, które tradycyjnie są najważniejszym elementem w organizacji życia mieszkańców. Liczni inni bogowie są tu najistotniejszą tkanką społecznej organizacji, co najbardziej widoczne jest w życiu ludzi oddalonych górskich rejonów, np. w Kinnaurze.

       Wioskowy kapłan każdego bóstwa wybierany jest dożywotnio przez samo bóstwo jego wyrokiem. Odznaczać się musi czystym charakterem, być osobą charyzmatyczną, szanowaną i lubianą. Zwykle pochodzi on z bardzo dobrej rodziny, ale tutaj nie ma zasad, albowiem bóstwo ma nieskrępowaną swobodę wyboru. Pozycja kapłana jest dożywotnia i nie można jej odziedziczyć. Zakłada się, że mając dobro społeczności na względzie bóstwo zawsze wybiera osobę najwłaściwszą. Co drugą niedzielę i w święta, każdy może zadać bóstwu pytanie (zapisać się trzeba się wcześniej). Wszyscy mieszkańcy wsi mają swoje dyżury, podczas których pełnią służbę przy bóstwie. Noszą oni palankin z bóstwem, które podczas wróżb jest bujane na ich barkach w rytm muzyki rogów i bębnów. Mediumiczna osoba zwana gur (stąd sanskryckie guru) słucha pytań zadawanych przez kapłana i w transie, obserwując ruchy bóstwa w rydwanie, jednoczy się z bóstwem i stając się jego ustami. Wszyscy też w tym uczestniczą: równe huśtanie góra-dół oznacza odpowiedź twierdzącą, huśtanie krzywe i poprzeczne – przeczącą. W ten sposób ludzie otrzymują odpowiedzi na swoje pytania, wątpliwości, problemy, a bóstwo może wydawać zarządzenia. Wyrocznie bogów łączą się wzajemnie, czasami dokonują decyzji wspólnie, choć nie zawsze zgodnie. Czasami dochodzi do konfliktu, jedno okazuje się ważniejsze od innego i zawsze inne umieją się podporządkować; nigdy żadne z nich twierdzi, że jest bóstwem ‘jedynym prawdziwym’, a mieszakńcy znają sztukę interpretacji zachowań bóstw i właściwego wyboru.

       Religia bóstw jest nieodłącznym aspektem hinduizmu, której poszczególne nurty, mają różnorakie pochodzenie (podobnie jak pochodzenie różnych bóstw jest w Himachal Pradeś jest różnorakie), a niektóre bóstwa nabrały charakteru wielkich bogów pan-indyjskich i zdominowały lub wchłonęły w siebie inne, pomniejsze.   

 

III.1.1.Duchy przyrody

       W obliczu potęgi gór i żywiołów mieszkańcy Himachal Pradesh zachowują pokorę. Życie w zgodzie z nią jest nie tylko warunkiem przetrwania, ale też daje sens życiu. Siły przyrody pozwalają doświadczać piękna, a zarazem grozy, a czczenie ich polega na harmonii i równowadze z przyrodą. W języku poezji czująca recepcja przyrody wyraża się poprzez personifikację jej różnych sił. Istoty zamieszkujące przyrodę stają się bohaterami pieśni i opowiadań, zaznaczają swą obecność w kulturze, sztuce, architekturze świątynnej. Duchy wchodzą w kontakt z ludźmi, pomagają lub szkodzą im, i należy robić wszystko, żeby pozostawać z nimi w zgodzie. Zwykle bóstwa opiekuńcze danych wsi wywodzą się właśnie z oswojonych sił przyrody, o czym świadczą legendy o ich pochodzeniu (np. zob. legenda o Riyasi Nag w Galerii Fundacji). Wiele bóstw przyrody obecnych zarówno w literaturze jak i  religii to zarówno bogowie jak i ludzie. Dlatego indyjska literatura naukowa zalicza ich do półbogów (ardha-deva-yoni). Półbogów można pogrupować ogólnie w następujący sposób:

- Jakszowie
- Kinnarowie
- Gandharwowie
- Nagowie
- Rakszasowie
- Dikpalowie
- Sawni / Dżogini
- Inne.

Część z nich opiszę poniżej, inne uzupełnię później.

III.1.1.1 Jakszowie
      Jaksza (sankryckie 'yakṣa', lokalnie dźakh / dźakhu, zapis: jakh / jakhu) zgodnie z etymologią sanskrycką oznacza 'ducha, który dąży do potęgi' (desiderativum od czasownika yah 'być potężnym, aktywnym, w ciągłym ruchu'; od czasownika yah pochodzą sanskryckie słowa takie jak yahva 'silny, aktywny, nieustannie działający; składający ofiary'; czasownik ten pokrewny jest prawdopodobnie pierwiastkowi yaj 'składać ofiary').

Jakszowie jako 'duchy' zamieszkujące lasy, góry u jeziora, pojawiają się już w najstarszej literaturze wedyjskiej – w Rygwedzie i Atharwawedzie (SIDDHESHWARI 2014:215), a także w Upaniszadach. W Upaniszadzie Kena (Kenopaniṣat) występuje wątek z Brahmanem, który ukazuje się jako jaksza, a bogowie nie umieją go rozpoznać. W końcu jaksza znika, w jej miejscu pojawia się górska boginią Uma Haimawanti (Haimavatī), która ukazuje się Indrze - Błyskawicy, Agniemu - Ogniowi i Waju (Vāyu) - Wietrze, że ów jaksza jest samym Brahmanem - absolutnym bytem. Przytaczam ten fragment upaniszadu, gdyż uważam że w świetle tego, co wcześniej napisałem, osadza się on w kontekście himalajskim i nabiera niezauważanej wcześniej wymowności. Słowo 'jaksza' (yakṣa) tłumaczę tu jako 'potężny duch' – bo jakszowie są potężnymi duchami.

„Brahman zaiste sprawił, iż bogowie odnieśli zwycięstwo; dzięki owemu zwycięstwu Brahmana bogowie wzrośli w potęgę. Oni o sobie myśleć poczęli: oto my sami odnieśliśmy zwycięstwo, oto my sami zdobyliśmy potęgę.” /1/
Wówczas [Brahman] to dostrzegł u nich, i przed nimi się pojawił. A ci nie wiedzieli, co to za duch (jaksza)[1]. Oni rzekli do Ognia: O ty, który wszystko poznałeś, dowiedz się, kim jest ten duch potężny. „Dobrze” - tak na to odrzekł Ogień. /2/
On pognał do niego, ten go zapytał: „Kim jesteś?”. „Ogniem zaprawdę jestem” - odrzekł – „jestem tym, który wszystko zrozumiał”. „Skoroś nim jest, to jaka jest twoja moc?” „Mogę spalić wszystko, cokolwiek jest na ziemi”. /3/
Położył tedy trawkę przed nim: „Spal to!”. Zbliżył się do niej całą swą mocą, ale nie dał rady jej spalić. Przeto zawrócił i powiedział: „Nie byłem w stanie rozpoznać, kim jest ten duch potężny”. /4/
Wówczas do Wiatru się zwrócili: „O Wietrze, dowiedz się, kim jest ten duch potężny. „Dobrze” –  tak na to odrzekł Wiatr. /5/
On pognał do niego, a ten go zapytał: „Kim jesteś?”. „Wiatrem zaprawdę jestem” - odrzekł - „tym, który w przestrzeni się potęgą rozdyma[2]”. „Skoroś nim jest, to jaka jest twoja moc?” „Mogę porwać wszystko, cokolwiek jest na ziemi”. /6/
Położył trawkę przed nim: „Porwij to!”. Zbliżył się do niej całą swą mocą, ale nie dał rady jej porwać. Przeto zawrócił i powiedział: „Nie byłem w stanie rozpoznać, kim jest ten duch potężny”. /7/
Na to do Błyskawicy-Indry się zwrócili: „O mocarny! Dowiedz się, kim jest ten duch potężny”. „Dobrze”. Gdy podbiegł do niego, ten przed nim w przestrzeni się rozwiał. /8/
I w tejże przestrzeni rozpoznał kobietę, piękną wieloma blaskami, Umę, zrodzoną z Ducha Himalajów (Haimavantī)[3]. Odezwał się do niej: „Kim jest ów duch potężny?” /9/
Ona zaprawdę odrzekła: „To Brahman. Dzięki jego zwycięstwie posiadacie potęgę”. W ten sposób on rozpoznał, że to Brahman.  /10/
Dlatego Ogień i Wiatr, i Indra-Błyskawica, jak gdyby są ważniejsi niż inni bogowie, bowiem oni najbardziej zbliżyli się do Niego i pierwsi poznali Brahmana.  /11/
Dlatego Indra-Błyskawica jest jakby ważniejszy od innych bogów, bowiem on najbardziej zbliżył się do Niego i pierwszy poznał Brahmana.  /12/
Stąd pouczenie: to co błysnęło błyskawicą z okrzykiem ‘aa’, mignęło oka mgnieniem ‘aa’ - jest boską sferą (adhidaiva)./13/
Natomiast sferą ducha jest to, dzięki czemu umysł jakby się rusza i wciąż sobie to uświadamia, ta myśl mocna.[4]  /14/
To właśnie zaiste jest tym świętym gajem (tadvana)[5] . Ten święty gaj należy czcić. Tego, kto zaiste ma tę mądrość, wszyscy uwielbiają.  /15/ 

       Jakszowie i ich odpowiedniki żeńskie – jakszinie, występują obficie nie tylko w najstarszej literaturze wedyjskiej, ale także buddyjskiej i dżinijskiej. Pojawiają się także w Mahabharatcie. Sławny jest epizod „Pytań jakszy”, w którym jaksza zadaje pytania filozoficzne w formie zagadek. Judhiszthira, bohater Mahabharaty, odpowiada i od trafności odpowiedzi zależy, czy jaksza uwolni jego braci,  też do końca zostaną uwięzieni w jeziorze. W Ramajanie mówi się, że jakszowie zamieszkują okolice góry Kajlasy. U buddystów jaksze strzegą Dharmy, a w dżinizmie są czcicielami Dżiny Mahawiry.  Wymienia się taką samą ich liczbę, jak Trthankarów (dżinijskich 'zbawicieli'), tj. dwudziestu czterech. Jakszowie i jakszinie są bardzo często rzeźbione na zewnętrznych murach świątyń i przy ich wejściach jako bóstwa ochronne. Łączy się ich z rejonem północnym i północno-zachodnim. Przedstawienia jakszów sięgają aż do Tajlandii i Indochin. Ich królem jest Kubera – pan skarbów, zgodnie z wielką tradycją hinduizmu zamieszkujący północne Himalaje.

       W HP jakszowie opiekują się bydłem. W oborach przy kołkach, do których przywiązywane są krowy, zapala się trociczki, co nazywa się tutaj 'uczczeniem jakszy' – 'jākkh-pūjā' (SIDDHESHWARI: 216).

       Natomiast w Kinnaurze wierzy się, że zamieszkują stare drzewa. Nazywa się ich tu 'bohśirami' (bōnśīr) bądź 'barosjami' (barōsyā). Przynosi się im chałwę, smażone w oleju placki (puri) oraz wódkę. Jeśli odkryje się, że jakieś drzewo zamieszkuje bonśir, takiego drzewa nie wolno ściąć (SIDDHESHWARI, tamże). 

       Z jakszów wywodzą się niektóre bóstwa opiekuńcze wiosek Himachal Pradesh. Na przykład:

- W rejonie Arki w Solan bogini Dźakhauli (Jakhauli) jest dawną jakszinią (SIDDHESHWARI : 216).
- Bóstwem opiekuńczym miejscowości Rohru jest Dźakh (Jākh), czyli jaksza, zwany też 'leśnym' – Dźanglik (Jāṅgalik).
- Miejsce kultu Hanumana na szczycie góry Jakhu w Shimli zwane 'świątynią jakszów' – Jakhu Mandir, jest dawnym miejscem
zamieszkałym przez parę tych duchów; to oni zaprosili Hanumana i teraz razem z nim tam mieszkają.
 

III.1.1.2 Nagowie

            'Nāga' w sanskrycie znaczy 'znaczy 'ten, który nie chodzi', czyli wąż,  (na 'nie' + √gam 'ruszać się, chodzić').

        W mitologii indyjskiej – puranach i Mahabharacie, nagowie wyobrażani są jako pół-ludzie pół-węże; głowę i tułów mają ludzkie, ogon zaś, zamiast nóg, wężowy. Być może takie ikonograficzne przedstawienie ma związek z etymologią: 'na' jest przeczeniem, 'ga'  jest rdzeniem czasownika 'chodzić'. W Mahabharaie (Mbh I) i kilku puranach Brahmanda Purana (np. Brahma-purāṇa) powiela się w różnych wariantach mit o Kadru i Winacie, dwóch żonach mędrca Kaśjapy. Podobnie jak inne jego żony, Kadru była córką Dakszy – Himalaja. Została matką tysiąca wężów, z których najważniejszymi są nieskończony wąż Śesza – na którym spoczywa Wisznu, Vāsuki – który służył jako sznur dla bogów i demonów do ubijania Mlecznego Oceanu i wydobycia nektaru nieśmiertelności (mit ukazujący, że nieśmiertelność przypada w udziale tylko gdy przeciwne siły ze sobą współdziałają); oraz Takszaka. Uważa się, że wszystkie węże na świecie są potomkami Kadru. Ród nagów – ludu 'wężowego' zamieszkującego Kaszmir i inne części Himalajów byłby zatem potomkami Kaśjapy i Kadru[6]. Kaśya (w prakrycie: > kaccha) dosłownie znaczy 'rejon podmokły, rozlewisko' (stąd mamy w Gudżaracie krainę Kacch, a półwysep na którym ona leży nazywa się półwyspem Kathijawar, co jest zdeformowaną formą wyrazu 'kaśyapa'); -pa jest pierwiastkiem znaczący 'pić' i 'opiekować', na końcu złożeń znaczy 'pijący' lub 'opiekujący się'; stąd kaccha-pa znaczy 'piący błoto', czyli żółw'; podobnie zatem 'kaśyapa';  Być może emblemem pierwotnej ludności był wąż, ale najbardziej przemawiający jest fakt, że tworzyli osady w pobliżu źródeł rzek (por. nazwy miejscowości leżących w Kaszmirze przy źródłach: Ananta-nāg, Verināg itd.). Nāga w języku kaszmirskim znaczy wyłącznie źródło, lub jezioro.[7] Nagowie – według źródeł pisanych – byli w czasach historycznych czcicielami Śiwy. Być może ma to związek z przedstawieniem ikonograficznym Śiwy, który nosi ozdoby z węży, a z jego głowy wytryskuje Ganga. 

        Oczywiście inaczej się przedstawia sytuacja nagów w innych częściach Indii, np. w Maharasztrze czy Indiach południowych. W całych bowiem Indiach powszechny jest kult węży (nagów). Najwyraźniej ten ogólnoindyjski kult węży nałożył się na kult źródeł wodnych w Himalajach.

        W HP, podobnie jak w Kaszmirze i na całym obszarze Himalajów,  nagowie (męscy) i naginie (żeńskie) strzegą źródeł i wody. Przykładem jest bogini 'Buḍhi Nāgin' strzegąca jeziora Sirolsar. Jednocześnie Naga pańczami – czyli najważniejsze święto węży w Indiach, wypadające o okresie najobfitszych opadów deszczów monsunowych, też jest tu obchodzone  uroczyście (zwłaszcza w Kullu). Kult nagów obecny jest także w Chinach – można dostrzec płynne upodobnianie się indyjskich przedstawień ikonograficznych nagów w przedstawienia smoków chińskich. Wąż Vasuki, który w Indiach jest królem nagów-wężów, w Chinach jest  królem chińskich smoków. W HP nagowie są różnorodnego pochodzenia i często pozostają genius loci wsi. 

     Przykłady nagów czczonych lokalnie w HP:

- W okręgu Barmaur w miejscowości Kugti, czci się Nagę Kalikar (Kalihar Nāg), którego utożsamia się tutaj z Kaliją (Kāliya-nāg), znanym z legendy o Panu Krysznie. W Śrimad Bhagawatam znany jest wątek o strasznym wężu Kaliji, zatruwającym wody rzeki Jamuny, upokorzonym i przepędzonym przez chłopca pstuszka Krysznę. Tutaj jednak Kalikar nie zatruwał wody; wręcz przeciwnie: przybył z Keylongu po to, by uwolnić trzodę od zarazy i pozostał w Kugti jako jej opiekun.

- W miejscowości Pangi (Pāṅgī) czci się właśnie Kaliję, który również pochodzi z Lahaul. Zgodnie z legendą, kiedyś plonami rolnymi opiekował się wąż zwany Kelong (stąd Kelong/Keylong to nazwa obecnej stolicy Lahaulu). Jednak aby zapewnić większy urodzaj, składano mu ofiary z ludzi. Każdego roku inna rodzina we wsi Kramvar (Kramavār), po kolei, dostarczała jednego ze swoich członków. Gdy wybór padł na rodzinę, w której była tylko staruszka i jej syn jedynak, wybuchła płaczem, a wtedy pewien lama zgodził się złożyć siebie dla nich. Gdy miała odbyć się jego ofiara, roztrzaskał wizerunek Naga Kelonga i wyrzucił do rzeki Bhagi. Naga Kelong dopłynął do miejscowości Dźobrang / Jobrang, gdzie zatrzymał się przy brzegu. Wyłowił go  pewien pasterz pochodzący z Czamby z pomocą Gaddijów pochodzących z Pangi. Gaddijowie poprosili naga, żeby udał się z nimi do ich miejscowości, a następnie uświęcili go tam, czyniąc go ich bóstwem wioskowym.  

- W miejscowości Prayugal powiatu Bhatiyat okręgu Chamby znanych jest dwóch nagów: Bintaru (Biṇtarū) oraz Mandhaur (Maṇḍhaur). W świątyni Mandhaur raz w roku ósmego dnia miesiąca Bhādo (sierpień-wrzesień) w okresie święta Radha Asztami, przez siedem dni świętuje się tzw. jāgrā, tj 'czuwanie' i przez tydzień bawi się na festiwalu. 

- W Shimli, znane są pieśni o siedmiu wężach (nagach), urodzonych nad rzeką Satludź, synach 'wężycy',  która mieszkała w dzikich ostępach u źródła rzeki.

- W Kullu bardzo powszechny jest kult węży. Czci się tu osiemnaście nagów, uważanych za  potomków Wasuki i młodejkobiety ze wsi Gauśal. Ich kult zlewa się z kultem osiemnastu Narajanów (Nārāyaṇa), związanych z mędrcem Dżamadagnim (Jamadagni). Wyjątkową cześć oddaje się tu nagom, aby obdarzały bydło mlekiem. Tutaj szczególnie przestrzega się zasady, że gdy krowa się ocieli, jej siarę składa się najpierw w ofierze nagom, a dopiero potem poi się nią cielątko.     

- W Kinnaurze najważniejszym centrum kultu nagów jest Sangla. Tutaj ustanowione jest bóstwo Vairiṅ Nāg, będący jednym z siedmiu braci. Razem z nimi i pięcioma siostrami urodził się w kryształowo czystym wysokogórskim jeziorze w świętym miejscu Boral. Historia jego narodzin i przybycia do Sangli opiewana jest w długiej pieśni (zwanej Gīthaṅ). Od czasu do czasu Vairing Nag zapragnie odwiedzić swoich krewnych, a wtedy w rydwanie i towarzystwie mieszkańców Sangli wyrusza do swojego źródła. W rejonie Sangli, podobnie jak w Kaszmirze, uważa się, że źródła wodne są siedzibami nagów.

- W Kalpie Nari Nag (Narajana) i Nagin są wyraźnie bóstwami wężowymi. 

III.1.1.3 Gandharwowie

        Gandharwowie (Gandharva) w literaturze indyjskiej przedstawiani są przede wszystkim jako ambitni artyści i znawcy sztuki: muzyki, śpiewu i tańca. Gāndharva-vidyā czyli sztuka Gadharwów, w sanskrycieznaczy 'muzyka'. W ikonografii przedstawiani są jako pół-ludzie pół-ptaki. W Kinnaurze bóstwem opiekuńczym wioski Chaganw (Ćagā̃v), jak głosi legenda, był Gandharwa (po kinnaursku: Garndhapas) i Maheśwara. Maheśwara chciał pozbyć się Gandharwy i sam rządzić wioską, dlatego zaproponował zawody w rzucaniu skałami. Ten, kto dalej rzuci, wygrywa, a miejsce to stanie się jego posiadłością. Gandharwa rzucił skałą tak daleko, że upadła na polu we wsi Dźani / Jani.  Maheśwara zaś przebiegle podrzucił tylko skałę tam, gdzie stał. Przegrał zawody, ale zgodnie z ustaleniem Gandharwa musiał wyprowadzić się do nowego miejsca. Od tej pory Garndhapas opiekuje się wsią Jani i tam ma swój rydwan. […][8] 

III.2 Bogowie Wielkiej Tradycji hinduizmu wtopione z lokalnym kultem bogów

III.2.1 Wisznuizm

        Rozpowszechniony w HP od starożytności, zachowane figury Wisznu pochodzą z okresu dynastii Guptów (IV w n.e.). Wisznu przywieziony z Majapuri (Māyāpurī), tj. Haridwaru, jest też bóstwem opiekuńczym ustanowionym w Kullu. W Kullu rozpowszechniony jest kult jego i jego inkarnacji. Na starożytnych kamiennych świątyniach charakterystyczne są rzeźby dziewięciu awatarów (inkarnacji) Wisznu. Głównym centrum wisznuizmu znajdowało się w Masrur (koło Kangry), gdzie zachował się kompleks wykutych w skale starożytnych świątyń, zwanych Pańskim Dworem (Thakura Dwara / Thākuradvārā). W Kullu – królewskiej stolicy –  wisznuizm, z biegiem czasu, przybrał postać kultu Ramy. Raghunatha – Pan Dynastii Raghu – jest obecnie najważniejszym bóstwem HP, królem wszystkich bogów. Jest także jedynym, który nie ma swojego rydwanu, gdyż przykuty jest do swojego tronu i nigdy nie zmienia swojego miejsca. Raz na jakiś czas wszyscy bogowie HP mają obowiązek udać się do Raghunatha i oddać mu cześć. Ma więc rolę jednoczącą. Kult awatarów Wisznu, zwłaszcza Człowieka-Lwa (Narasimha) dominuje w Czambie, gdzie Wisznu obecny jest także jako Narajana z małżonką Lakszmi oraz jako siedzący na Orle (Garudzie).

III.2.2 Siwaizm

        Sięga zamierzchłej starożytności. Uważa się, że  prawdopodobnie kult Śiwy i Śakti (Bogini) rozpowszechniony był tu wśród ludności przedaryjskiej w Himalajach. Kult Śiwy ludność aryjska przejęła, rozpowszechnił się u Śaków (Scytów), Kuszanów, a także Hunów, którzy zamieszkiwali te górskie rejony. Również władcy najstarszych, zaświadczonych w Mahabharacie księstw – Audumbary,  Trigarty (obecnie Kangra) i Kulindy, a także ród Senów, władców Spiti, był siwaitami (BALOKHARA 2015: 155). Przedguptyjscy Kunindowie, których monety zachowały się po dziś dzień, czcili tu Śiwę jako Pana Królewskiego Parasola (Ćhatrōśvara), chroniącego zarówno króla jak i poddanych. Parasol jest atrybutem władzy królewskiej. Od IV wieku najważniejszymi centrami siwaizmu była Kangra (świątynia Baidźnatha / Baijnath), Kullu, Badźaura / Bajaura (świątynia Wiśweśwara, Pana Świata) oraz połączona później z buddyzmem świątynia Pana Trzech Światów – Triloknatha, położona koło Udajpuru dolinie w Lahaulu.

III.2.3 Śaktyzm

       Śaktyzm jest niezwykle popularny w Himaczal Padeś. Ma on wiele aspektów, ale zawsze polega na czczeniu Bogini, która jest Matką. Bogini też może być małżonką (Mocą/Śakti) Siwy. W tej ostatniej formie nie można oddzielić śaktyzmu od siwaizmu, gdyż każdy siwaita jest jednocześnie śaktą, a każdy śakta – śiwaitą. Kult 'Córy Gór' tj. Parwati – córki króla Nagów, wydanej za mąż za Śiwę przejawia się w wielu formach, zarówno ogólnoindyjskich, jak i lokalnych. Większość form bogiń jest traktowana jako emanacje górskiej bogini Parwati. Głównym miejscem siaktyzmu jest Kangra, gdzie znajduje się świątynia Bogini Matki – Ambikā Dēvī, zwana też pod imieniem bogini Bhavānī (bogini Twórczej Wyobraźni) zwanej też, na podstawie zachowanej inskrypcji, Jvālamukhī, co się tłumaczy, 'Mająca Oblicze Płomienia'. Jej świątynia wybudowana została w V-VI w., a od 1009 r. była regularnie, wielokrotnie łupiona przez muzułmanów i wytrwale odbudowywana. Znane są też inne, bardzo ważne inne miejsca mocy:

- Bhima Kali, tj. 'Straszna Moc Czasu' w Sarahanie, bóstwo opiekuńcze i rodowe władców królestwa Bushahr;
- Tripurasundari 'Piękno Trzech Grodów' w Naggarze, dawnej stolicy doliny Kullu;
- Wadżreśwari 'Pani Diamentu / Gromu' w Kangrze.
- Czintpurni, tj. 'Spełniająca Życzenia' w Unie.
i inne.

       Bardzo ważne starożytne miejsca kultu bogini to również:

- Usza 'Jutrzenka' w Nichar w Kinnaurze
- Hidimba / Hadimba w Dhungri koło Manali
- Mirkula Devi w Udaipurze w krainie Lahaul
- Naina Devi w Bilaspurze
- Gajatri w Jagatsukh, dawnej stolicy doliny Kullu 
- Lakszna Devi w Brahmaurze
- Czatrodhari / Czhatrari w Czambie
- Czandika Devi / Kothi Devi we wsi Kothi koło Kalpy

       Z Parwati, 'Córką Gór' utożsamiane są zarówno straszne formy bogini, domagające się krwawych ofiar, jak i łagodne. Do strasznych należy Durga (dosł. 'niedostępna'), Kali (dosł. 'moc czasu') , Czamunda (akronim od Czandy i Mundy, „zabójczyni demonów Czandy i Mundy), Czhinna-masta (Ćhinnamasta, dosł. 'z uciętą głową'), Bhima (Bhīmā) bądź Bhima Kali (dosł. straszna moc czasu). Łagodnymi aspektami bogini są Tripurasundari (w Naggarze), Usza-Jutrzenka (w Nichar), Gajatri (w miejscowości Jagatsukh). Kult bogini Markuli w Udaipurze (Lahaul), Matki Hidimby w Dhungri koło Manali, czy też innych lokalnych bogiń uznanych przez wielką tradycję hinduistyczną za demoniczne, jest także obecny. Wiele ze świątyń bogini wykonanych jest w formie pięknych drewnianych pagód, z wpływem buddyjskim, co jest cechą szczególną architektury świątynnej HP. 

III.3 Religie wielkich nauczycieli

III.3.1 Bon

       Zgodnie z profesorem Vidyasagarą z Uniwersytetu w Shimli w religii Spiti wyraźnie zachował się tybetański substrat religijny, na który nałożył się buddyzm. Stwierdził on także, że wszystkie nieindyjskie elementy buddyzmu tybetańskiego pochodzą z religii bon. Religia Bon jest bardzo stara, starsza niż buddyzm, według publikacji, z której korzystałem, jego początki sięgają XVIII wieku p.n.e., a do Tybetu, Ladakhu i Spiti dotarła być może zza Hindukuszu. Zachowała swoją niezależność nawet przy ekspansji buddyzmu i ostatecznie została uznana przez Jego Świątobliwość Dalai Lamę za równorzędną do buddyzmu religię Tybetańczyków. Ma swojego założyciela / patrona, jednak w bon również czci się siły przyrody. W HP pochodzące z bon bóstwo Dabla patronuje wsi Kanam, a jego wizerunek ustanowiony został w jednym z klasztorów tej wsi razem z Buddhą oraz Guru Rinpocze. Rolę głównego klasztoru tybetańskiego bon obecnie pełni Centrum Religii Bon ustanowione w Dolan w okręgu Sirmaur w HP; uczy się tam m.in. filozofii i medytacji dzogczen – podstawy starożytnych praktyk duchowych bon[9]

III.3.3 Buddyzm

       Zgodnie z tradycją, podczas wędrówki po Indiach w celu szerzenia Dharmy sam Pan Buddha dotarł do licznych miejsc Trigarty (królestwa Kangri w HP) i Kuluty (okolicy Kullu). Ludzie wierzą, że odwiedził Mandi, Nabahi k. Wilaspuru, Mauhi Dohri oraz Kulwari. W dolinie Kullu zachowała się stupa buddyjska z czasów Aśoki, upamiętniająca  wizytę Buddhy w tym rejonie. Inna starożytna stupa znana jako 'Straszne Wzgórze' (Bhīm kā ṭīlā) znajduje się 10 km od Dharamśali. Według tekstu buddyjskiego Mahawamśi (Mahāvaṁśa) Aśoka wysłał w te rejony czterech misjonarzy buddyjskich. W VII wieku chiński pielgrzym Huan Tsanga zanotował, że w 50 klasztorach Kanihary (w Kangrze) mieszkało 2000 mnichów, a w 20 klasztorach Kullu – 1000 mnichów. Kult Awalokiteśwary, pochodzący z wpływów tybetańskich, jest zakorzeniony bardzo głęboko i zlewa się z kultem Śiwy. Widoczny jest np. w świątyni mędrca Kapili koło Sultanpuru, czy siwaickiej światyni Pana Trzech Światów (Trolokanathy) w Lahaul, śaktyjskiej świątyni Hidimby i wielu innych. W Riwalsar nad przepięknym jeziorem urodził się sam guru Padmasambhawa (Ringpocze), inspirator tantry buddyjskej wadżrajany. Nazwa Rivalsar pochodzi z tybetańskiego, znajduje się tu bardzo ważny klasztor buddyjski i gompa, a także nad okolicą góruje niebotyczny posąg Guru Padmasambhawy. Buddyzm tybetański jest najważniejszą religią rejonu Lahaul i Spiti. W Kinnaurze lokalne bóstwa i bóstwa buddyjskie z jednej zlewają się ze sobą wzajemnie, a z drugiej – z wielkimi bogami hinduizmu.

       W Lahaul i Spiti występują następujące szkoły buddyjskie:

- Gelukpa
- Drukpa
- Nigmapa
- Satjapa / Satyapa

       W Kinnaurze większość ośrodków buddyjskich należy do szkoły Gelukpa. W Spiti zarówno buddyjskie jak i niebuddyjskie bóstwa i demony są mieszkańcami przyrody: zamieszkują góry, skały, drzewa i jaskinie; gdy są zadowolone, dają siłę wypasanej trzodzie. 

III.3.1 Nathowie i siddhowie

        Nathowie i siddowie, którym patronuje jogin Gorakhnatha i Matsjendranatha, mieszkają tu od dawien dawna. Wielki mistrz nathów, guru Czarpatanath był mistrzem założyciela królestwa Czamby, radży Sahila Warmana. Wielowiekowym centrum nathów jest też Kullu. Jogini upodobali sobie m.in. Mandi, Hamirpur, Dżogindranagar ('miasto pana Joginów'),  Sudżanpur i Kangrę. Znane i przekazywane w ustnej tradycji są tu opowieści o nathach: o Gorakhnathu i królu Bhartryharim, o Gopiczandrze, o królewnie Pingali i Wiramie. W ludowych przedstwieniach teatralnych zwanych wikszu (vikṣu), wirśu (virśū) oraz karajala (karayālā) charakterystyczne są motywy cudów dokonywanych przez nathów i siddhów.

III.3.2 Khalsa, czyli sikhizm.

       W rzeczywistości współczesna religia sikhów narodziła się właśnie w HP i sięga swoimi korzeniami do tradycji nathów. Kodyfikator religii sikhów, guru Gowind Sigh, spędził jedenaście lat w miejscowości Paonta Sahib, a w Anandapurze zmienił swoje imię z wcześniejszego Gowindy Raya i wtajemniczył do Khalsy swoich gównych uczniów: Dajaramę, Sahiba Ramę, Mohkamczandę, Dhamadasę oraz Himmat Ramę. Do głównych miejsc sikhijskich należy m.in.

- wieś Chauki w dystrykcie Sirmaur (coroczny festiwal flagi – dźanda mela / jhaṇḍā melā),
- Manikkaran (gorące źródła) oraz
- Rivalsar (będący także miejscem urodzenia się buddyjskiego Guru Padmasambhawy). 

III.3.2 Islam

       Islam obecny jest w HP tylko w społeczności wędrownych Gudźdźarów / Gujjara i zajmuje tylko ok. 1,6 % wszystkich religii. Gudźdźarowie często tu też przyjeżdżają tu do pracy z Kaszmiru. 

IV. Historyczna i obecna struktura demograficzna Himachal Pradesh

W HP mieszka rozmaita ludność, wśród nich Gaddijowie, Kolowie (z tych ostatnich wywodzą się kasty plemienne: Koli, Hālī, Ḍūm, Ćanāl, Rēhaṛ, Baṛhaī (Bāṛhī) Luhār, Tūrī, Śambal, Ghirath, Ḍāgī, Śippī, Ḍūmaṇ), indoeuropejska wczesnoaryjska ludność zwana Khasiami (Khaśa) i ich spółcześni potomkowie (okolice Kullu), Siakowie czyli Scytowie i ich potomkowie, Kuszanowie i ich potomkowie, Kanetowie, mający rodowód radżpucki (Radżputowie).

Mieszkają tu też, choć niezbyt licznie, Gudźdźarowie / Gurdżarowie. Są oni, podobnie jak Śakowie, potomkami ludności indoeuropejskiej, która najeżdżała na India zza gór Hindukuszu. Część osiedliła się we wsiach himalajskich, część nadal prowadzi koczowniczy tryb życia. Ci, którzy się osiedlili, zwykle są hinduistami i zajmują się uprawą roli i różnymi innymi profesjami. Koczujący Gudżdżarowie zwykle są muzułmanami, hodują bawoły i żyją ze sprzedaży mleka i jego produktów. W Himachal Pradesh najwięcej Gudźdźarów mieszka w okręgu Czamby, następnie w dystryktach Mahasu oraz Sirmaur –  łącznie w HP jest ich ok. 21 000. Gudźdźarowie obecni są także w Kaszmirze (np. Gulmarg), gdzie nazywa się ich Godźrami bądź Cyganami (Gypsys) i stanowią tam liczącą się społeczność, Uttarakhand (w okolicach Ryszikeś, np. mają osadę przy drodze z Virmbhadry do Ramjhuli przez Rajaji National Park), Pendżabie i innych stanach indyjskich. Nazwa 'Gudżarat' wywodzi się od władców gurdżarskich, których dynastie w pierwszym tysiącleciu miały swój udział we władzy w zachodnich Indiach.

W Dolnym Kinnaurze (Ricong Peo, Kalpa, Sangla itd.) mieszkają Kinnaurczycy (Kinnarowie). Uważają się oni za Radżputów, ale posługują się językimie kinnaurskim, który należy do tybeto-biramańskiej rodziny językowej. Nieliczną, acz ciekawą grupą są  Dźadowie (Jāḍ), Bhotowie i Khampowie, zamieszkujący oddalone górskie rejony.         

IV.1 Dźadowie (Jāḍ)

       Ludność ta pochodzi z Tybetu, są to potomkowie uchodźców pokrzywdzonych w VI wieku przez tybetańskich książąt. Schronili się oni za pozwoleniem władców na terenie królestw Buszahru i także Terhi w Garhwalu w stanie Uttarakhand. Słowo 'jāḍ' jest pogardliwym określeniem kogoś, kto nie uznaje porządku społecznego. W HP większość Dźadów zamieszkuje gminie Hangrang powiatu Ćinni (obecnej Kalpy), ich centralną wsią jest Nako, a największą wsią – Cango (Cāṅgō). W Hangrang w roku 1951 mieszkało 2856 Dźadów. Posługują się oni odmianą języka tybetańskiego (bhoti?), przy czym Nako ma swój odrębny język, którym obecnie posługuje się wyłącznie ok. 500 mieszkańców. Wielu Kinnaurczyków współpracujących z Dźadami w produkcji wełny i paśminy, rozumie ich język. Uważani są za brudasów, pogardzani. Kinnaurczycy twierdzą, że Dźadowie kąpią się tylko wtedy, gdy ktoś z ich rodziny odejdzie na tamten świat, a legendami o ich zbójeckich czynach straszą swoje dzieci. Z kolei Dźadowie z Hangrangu uważają się za lepszych od Tybetańczyków i nie przyjmują z ich ręki nawet wody. Ciekawym zwyczajem jest u nich powszechne wielożeństwo kobiet: jedna kobieta ma kilku mężów, zwykle braci, z którymi mieszka pod jednym dachem. Sytuacja ta powoduje, że wiele kobiet przystaje do zakonu, stając się buddyjskimi mniszkami zwanymi tu jōmō, albo wiecznymi dziewicami, albo też żywiąc wciąż nadzieję na zamążpójście, szuka mężów podczas świąt i festiwali. Jeśli takiego znajdzie, małżeństwo zostaje zawarte bardzo szybko – po wspólnym okrążeniu świątyni i zostaje usankcjonowane przez rodzinę. Zwyczaj ten sprawia, że nie występuje tu niewierność ani zdrada małżeńska (BALOKHARA 2015: 71).

       Dźadów można podzielić na:

- Dźadów właściwych,
- Khampa Dźadów, czyli wędrownych, oraz
- Bhainso Dźadów.

       Główną świątynią całego rejonu Hangrang jest buddyjska Tashigang Gompa (Tāśīgaṅg Gunphā), położona pod najwyższym szczytem masywu Kinnaurskiej Kajlasy zwanym Purgyur (ok. 6080 m n.p.m.). Na szczyt ten nikt nie wchodzi (choć wchodzi się pod sam szczyt). O świętym tym szczycie tym mówią: Rin gyalvo Purgyur, tj. „królem wszystkich śnieżnych szczytów jest Purgyur”. Dokładnie to samo twierdzi się w Kinnaurze o Kinnaurskiej Kajalsie: Kāṅgī gyalvā tiksē. Kinnaurską Kajlasę Dźadowie nazywają 'Rālḍaṅg', co znaczy: 'miejsce spotkań zmarłych duchów'. Purgyur (Kajlasa) jest najważniejszym bóstwem tego rejonu, pełnym litości i opiekuńczości, który nie wymaga składania ofiar. Jest to stroma skała, na której nigdy nie ma śniegu. Powiada się, że tybetańska Kajlasa kiedyś przeklęła Purgyur za to, że Purgur jest od niej wyższe: za karę będzie miało gołą głowę i nigdy nie przykryje je śnieg. Dobrotliwe bóstwo Purgyuru w swej świątyni umieściło odciski swoich palców, na które czciciele od czasu do czasu leją olej i palą kadzidła. Również cudowne kamienie z odciskami bóstwa Purgyur znajdują się w małym domku, na brzegu jeziora Nako. Powiada się, że kiedyś Purgyur weszło w konflikt z tybetańskim Lamą, który twierdził, że jest od niego potężniejszy. Postanowili zmierzyć się, kto lepiej odciśnie swoje palce na kamieniu. Okazało się, że lama nie umiał odcisnąć swoich palców i ze wstydem wrócił do Tybetu. Natomiast odciski Króla Gór do tej pory można obejrzeć w ścianie kapliczki nad jeziorem Nako.

       Jednak kapliczce tej, co widzieliśmy podczas wyjazdu kulturoznawczego w 2016 r., czci się te odciski jako stopy guru Padmasambhawy. Czyżby zatem tym lamą był guru Padmasambhawa, który nie uznał swej porażki?

       Ze  smutkiem jednak należy stwierdzić, że po pięknych malowidłach buddyjskich w stylu takim, jak w Tabo, na ścianach kapliczki nad jeziorem w Nako zostały tylko resztki po dewastacji.

       Cała tak historia wskazuje, że święta góra Pugyur, obecnie nazywana Kajlasą Kinnaurską, była czczona jeszcze zanim dotarł tu buddyzm.

IV.2 Bhotowie / Bodhowie – ludność, którą nazywa się w Hangrang Dźadami, w mieście Pangi w Lahul nazywa się Bhotami bądź Bodhami. W okolicach Pangi tworzą oni wsie Hunan, Sural oraz Paramar. Są zawsze buddystami. Z kolei Bhotami nazywa się też mieszkańców Spiti, podkreślając tym samym ich pokrewieństwo z  Tybetańczykami, od których jednak są niżsi wzrostem. Mieszkańcy Spiti wyznają buddyzm z wyraźnym wpływem religii hinduskich i naturalnej wiary w siły przyrody.        

IV.3 Khampowie 'pierwotnie Tybetańczycy wschodniego Tybetu', tak nazywa się tych Tybetańczyków (Dźadów / Bhotów), którzy od VI wieku aż do tej poty nie przestali koczować.  Wędrują między Tybetem a Indiami. W Indiach mówią oni, że są Tybetańczykami, w Tybecie – że Hindusami. Zajmują się wyłącznie handlem, a towar wraz całym dobytkiem przewożą na koniach, co zajmuje im wiele tygodni. Koczują tak całymi rodzinami i nigdzie nie mają domu, nocują w namiotach i jaskiniach. Na zimę przyjeżdżają do miast w dolinach, często w Delhi. Zajmują się sprzedażą koni, a w trudnych sytuacji także żebraniem. Dzieli się ich na następujące podgrupy, zgodnie z ich miejscem pochodzenia: 

- Piti Khampa, którzy pochodzą ze Spiti
- Gardźa Khampa, pochodzący z Lahaul
- Nekhor Khampa, zwani też pieszczotliwie Khampār, tj. 'pielgrzymi z Tybetu', z których wywodzą się tybetańscy rozbójnicy, o których długie opowieści snują babcie małym dzieciom przed snem.
- Khunu Khampa, pochodzący z Rampuru. 

 


[1]    Olivelle (The early Upanishads. Annotated Text with Translation,  str. 369) tłumaczy słowo yakṣa jako „strange apparition” (dziwna zjawa), ale słowniki nie potwierdzają takiego znaczenia. Tutaj staram się zbliżyć do pierwotnego sensu tego pojęcia w kontekście wierzeń Himachal Pradesh.

[2]    Mātariśvan / Mātariśvā, to epitet wiaru: ten który powiększa się w przestrzeni. 

[3]    Haimavantī to córka Himalaja – ducha gór, zwanego Dakszą, poślubiła Śiwę. 

[4]    W literaturze końca I tysiąclecia Indra-błyskawica jest expresis verbis przedstawiany jako siła umysłu.

[5]    Tad-vana - słowo nie do końca jasne. Tad = to, vana = gaj, uroczysko, piękne i niedostępne miejsce w przyrodzie, też coś pięknego, miłego, kochanego, wielbionego, czczonego i zgodnego. Słowo vana pochodzi od czasownika van ‘być pięknym’ (por. vanitā 'piękna niewiasta'), 'być wielbionym' (por. pokrewny czasownik vand ‘wielbić’), 'godzić' (por. saṃvanana 'zaklęcie zgody', od tego samego czasownika van). Użyte w następnym wersie fonologicznie podobne słowo abhivāñchanti (uwielbiają, pragną, tęsknią, od czasownika vāñch), zdaje się wyrażać myśl spójna logicznie z vana ‘czymś pięknym i pociągającym’. Stąd komentatorzy (Śankara i inni tłumaczą całe pojęcie 'czcigodne'). Ponieważ wyraźnie przypowieść ma miejsce w górach, a element piękna wyraża się w osobie świetlistej bogini Umy, skłonny jestem roboczo przyjąć, że chodzi tu o święty gaj, tym bardziej, że święte gaje po dziś dzień są siedzibami jakszów. Brahman tutaj jest jakszą.

[6]    Istnieje rozpowszechnione przekonanie wśród Hindusów, że słowo 'Kaszmir' pochodzi od Kaśjapy (późny sanskryt: 'Kāśyapa-deśa), a jego pierwotni mieszkańcy to nagowie. Potwierdza to Nilamata Purana, najstarsze dostępne źródło wiedzy o kulturze Kaszmiru (ok. IV w.).

[7]    Patrz: Słownik Kaszmirsko-angielski G. Griersona. Potwierdziły to także moje rozmowy z mieszkańcami oddalonych od miast rejonów w Kaszmirze. Kilkunastoletni chłopiec z miejscowość Aharbal zapytany przeze mnie, co po kaszmirsku znaczy nāg odpowiedział bez wahania, że źródło – 'caśmā'.

[8]     Zostaną opisane później.

[9]     Ośrodek dzogczen znajduje się także w Polsce w miejscowości Wilga k. Warszawy, a nauczyciele z Dolan od lat odwiedzają Polskę.

Fot. 1 Kinnaurska Kajlasa, czyli święta góra Purgyur (ok. 6080 m n.p.m.)  

Fot. 3 Świątynia Bhima Kali, Sarahan (ta sama świątynia co pod tytułem artykułu), rodowa świątynia dynastii Bushahr

Fot. 4. Świątynia jakszy (Jakhu), Shimla

Fot. 5. Taniec Bhuczan - narodowy taniec Spiti

Fot. 6. Świątynia Kothi Devi, Kinnaur

Fot. 7. Chitkul, ostatnie miasto doliny Baspa. Ludność wsi posługuje się zupełnie odrębnym językiem zwanym ćhitkuli

 

Fot. 8 W drodze do Kothi Devi, Rekong Peo, Kinnaur, kobiety w kinnaurskich strojach

Fot. 9. Shimla, stolica Himachal Pradesh

Fot. 10. Shimla, stolica HP - widok monsunowy

Fot. 11. Niedzielna rada u bóstwa-wyroczni w Kalpie

Fot. 12. Muzyka podczas wróżb

Fot. 13 Guru Padmasambhawa w Nako i odcisk jego stopy

 

Dział: