Jak mówić: hinduski czy indyjski? Hindus czy Indus? Międzykulturowy bałagan w nazwaniu Indii i ich mieszkańców

W literaturze polskiej pojęcia 'hinduski' i 'indyjski' itp. używane są zamiennie, stały się niemal synonimami. Coraz mniej osób zwraca uwagę na różnice, które się powoli zacierają. Różnice te, wynikające z kontekstu historycznego, stają bardziej klarowne po prześledzeniu genezy nazw różnych wyrazów związanych z nazywaniem Indii i ich mieszkańców.

I. Słowa pochodzenia greckiego

Indie. Jest to grecka nazwa wywodząca się od rzeki Indus i krainy leżącej u jej ujścia do Oceanu Indyjskiego, po persku 'Hind'; to z kolei pochodzi z sanskryckiego 'Sindhu' - 'ocean, rzeka; rzeka Indus'. Indie to:  

1) Nazwa obszaru geograficznego i kulturowego w Dolinie Indusu i na wschód od Indusu i na południe obejmując cały Płw. Dekan; obejmuje, Sri Lankę, Malediwy, Nepal, Pakistan, Bangladesz i Bhutan. Mówimy:
- Indie starożytne
- kultura Indii
Obecnie dla oznaczenia całego rejonu, używa się nazwy Azja Południowa.
2) Nazwa państwa (ang. India, Republic of India - od 1947 roku). W tym znaczeniu proponowana była w Polsce nazwa India (zob. artykuł na ten temat) w celu odróżnienia państwa od regionu. 

indyjski przymiotnik od 'Indie', 1) w znaczeniu obszaru geograficznego bądź charakterystycznych cech kultury, które mogą wykraczać poza teren państwa indyjskiego. Mówimy:

- kultura indyjska,
- muzyka indyjska,
- indyjskie ślady w Indonezji,
- potomkowie indyjskich osadników,
- indyjskie / hinduskie świątynie w Kambodży.

2) przymiotnik od Indie w znaczeniu państwa. Przed 1948 rokiem obszar ten obejmował całą kolonię brytyjską aż po Afganistan:
- indyjski matematyk
- indyjskie badania nuklearne
- obywatelstwo indyjskie
- wiza indyjska

Indus - dawny bądź współczesny mieszkaniec Indii. Odpowiedniek perskiego 'Hindu' (1) i późniejszego europejskiego 'Hindus'.

Wszystkie powyższe nazwy nie mają konotacji religijnej i zaleca się je stosować w znaczeniu neutralnym.

II. Wyrazy pochodzenia perskiego

Hind, wyraz perski, pierwotnie oznaczał krainę Sindh (od tego zresztą pochodzi) u ujścia Indusu do Oceanu Indyjskiego.
1) Dawna nazwa Indii: obszar geograficznego bądź państwa / państw na terenie Indii.
2) Państwa na terenie obecnych Indii, podlegające władzy muzułmańskiej. Termin ten rozpowszechnił się za sułtanatu delhijskiego (XIII wiek). Zastosowanie:
- bulbul-e-hind - 'słowik Indii', zaszczytny tytuł nadawany indyjskim poetom dworskim.

Hindu (przymiotnik od 'Hind', perski odpowiednik polskiego 'Hindus/ hindus' oraz 'hinduski').
1) Mieszkaniec Hindu (Hindustanu, Indii).
2) Dla muzułmańskich władców, którzy opanowali Indie, wszyscy nienawróceni mieszkańcy byli 'hindu'. Stąd słowa 'hindu' można używać jako określenia wszystkich rdzennie indyjskich ugrupowań społecznych i religijnych. Fakt utożsamiania 'hindu' z religią pojawił się dopiero, kiedy islam, który był siłą podboju Indii i prześladowań Hindusów, utożsamiono z samymi agresorami. To wzbudziło niechęć i skonsolidowanie większości grup indyjskich przeciwko jednej ideologii islamu. Wszystkie te grupy zbiorczo określa się jako 'hindu'. Jak Henrich von Stietencron zauważa: "toższmość hinduska konstytuuje się więc w historii głównie poprzez fakt bycia niemuzułmaninem" (str. 11).
3) Wkrótce inne religie, nawet te, które od setek lat mieszkały w Indiach, takie jak starożytne chrześcijaństwo, zoroastryzm itd., a nawet buddyzm, który z Indii pochodzi, ze względów politycznych (według zasady divide et impera) zaczęto opisywać jako nie-hindu. Wkład w takie rozumienie pojęcia mieli także indologowie zachodni, którzy podkreślali podział religii na āstika - czyli uznających autorytet Wed, i nāstika - nie uznających autorytetu Wed. Podstawą tożsamości 'hindu' miało więc być kryterium uznawania bądź nie uznawania autorytatywności Wed.  Stąd z zakresu semantycznego słowa 'hindu' wykluczono sikhów, dżinistow i buddystów, i dość szybko społeczności pozakastowe, które w ten sposób łatwo przyjmowały islam bądź chrześcijaństwo.
4) Rozumienie terminu 'hindu' jako wyznawcę jakiejś religii spowodowało, że w końcu nawet osoby spoza Indii zaczęły się określić, jako hindu np. po wstąpieniu do którejś z neohinduskich grup religijnych. Hindusi, którzy uważają, że nie jest możliwe, aby cudzoziemiec stał się hindusem, rozumieją słowo 'hindu' w pierwotnym znaczeniu; ich postawa oznacza, że protestują przeciw procesowi rozmiękczania społeczeństwa. Tak na prawdę 'zhinduizowani' Europejczycy czy Amerykanie są zwykle 'neohinduistami'. Mogą zostać uznani za hindu tylko ci, którzy urodzili się na terenie Indii i przyswoili wartości hindu-dharmy. Taką akceptację ze strony społeczeństwa hinduskiego umożliwia także np. małżeństwo.  
5) Używanie słowa 'hindu' na określenia języka hindi jest dość częstym błędem u Polaków.

hindu-dharma – 'powinność hinduska', rdzenna kultura i zwyczaje mieszkańców obszaru indyjskiego. Jej jednym z zasadniczych celów jest ład w obrębie zróżnicowanego społeczeństwa indyjskiego, gdzie każdy ma swoje miejsce, obowiązki i prawa, zależne od wieku, stanu, rodu, zawodu, a także, zgodnie z własnym upodobaniem, może oddawać cześć jakiejkolwiek formie boskiej. W hindu dharmie nie ma pojęcia nawracania.

Hindustan ('stan/obszar indyjski') – współczesna nazwa Indii używana przez muzułmanów. Zastąpiła wcześniejszą nazwę 'Hind'. Znana jest opozycja Pakistan - Hindustan; pierwszy jest krajem 'czystych', czyli muzułmanów; drugi - krajem będącym jeszcze hindu. W planach muzułmanów, Hindustan miał składać się z rdzennych mieszkańców Indii, ale nawróconych na islam. 

Hindustani, hindostani (przymiotnika od Hindustan, tj. hindustański)
1) Historycznie, to obywatel muzułmańskiego państwa indyjskiego, który nawrócił się na Islam i stąd został zwolniony z płacenia pogłównego, stając się pełnoprawnym obywatelem. W tym znaczeniu istniało rozróżnienie między 'Hindustani' a 'hindu'. Tak jak 'hindu' to jeszcze nienawrócony mieszkaniec Hindustanu, to Hindustani to jego pełnoprawny obywatel.
2) Współcześnie: Każdy mieszkaniec Indii, niezależnie od wyznania. Nazwa ta używana jest głównie w społecznościach muzułmańskich.
3) Historycznie: też hindavī, hindī: język używany w kraju Hindzie (kraju Hind).
4) Współcześnie: zbiorcze określenie języka hindi i urdu.

Jak widać, w powyższych perskich nazwach obecna jest zróżnicownie. Raz jest wyrazem neutralnym, dotyczącym mieszkańców; kiedy indziej konotuje podział religijny. Te dwie różnice przeszły do polskich wyrazów 'Hindus' i 'hindus' - jedno pisane z dużej, drugie z małej litery:

Hindus (od 'Hindu'), mieszkaniec państwa indyjskiego bądź pochodzący z Indii. Piszemy z dużej litery, gdyż chodzi nam o przynależność do obszaru geograficznego, państwowego bądź pochodzenia narodowego. Słowo to współcześnie wypiera wcześniejsze polskie określnie 'Indus'.

hindus (od hindu),
1) to samo co 'hindu 2': nie wyznający islamu rdzenny mieszkaniec Indii.
- konflikt między hindusami a muzułmanami,
- hindusi wierzą w reinkarnację.
- wierzenia hindusów
2) to samo, co 'hindu 3': uznający autorytet Wed mieszkaniec Indii .
- hindusi i buddyści.
W tym drugim znaczeniu lepiej używać słowa 'hinduista'.

Piszemy od małej litery, gdyż obecny jest tu jedynie element przynależności kulturowo-religijnej, a nie do obszaru geograficznego.

hinduista, polski odpowiednik 'hindu' w znaczeniu 3: wyznawca 'religii' hinduskiej. Hinduistą może określać się także cudzoziemiec, który wtopił się w kulturę hinduską i zamieszkał na terenie Indii. Niektórzy cudzoziecy uczestniczący w nurcie neohinduizmu w Indiach bądź za granicą, też określają się jako hinduiści, chociaż do facto hinduistami nie są.

hinduski – przymiotnik zarówno od 'Hindus' jak i 'hindus'. Gdy pochodzi od 'Hindus', pokrywa się znaczeniowo z wyrazem 'indyjski' (zob. też poradnię językową PWN)
- hinduska świątynia (w odróżnieniu od np. buddyjskiej; gdy chcemy objąć także buddyjskie, użyjmy określenia 'indyjska świątynia')
- konflikt hindusko-muzułmański
- hinduskie zwyczaje (też indyjskie zwyczaje - jeśli odniesienie do rejonu)
- hinduskie święta (indyjskie będą obejmować też święta innych religii na terenie Indii)

Zaleca się używać przymiotnika 'hinduski' jako przymiotnika od słowa 'hindus' (z małej litery). Gdy chcemy użyć go jako przymiotnika od 'Hindus', też możemy, ale w takim przypadku lepiej powiedzieć 'indyjski'.

III. Słowa hybrydy

hinduism, hinduizm (perskie hindu + łacińskie -ism), 
1) europejski odpowiednik religii tych, którzy są 'hindu' (w znaczeniu 3), wprowadzony przez Kampanię Wschodnioindyjską w XIX wieku dla określenia zbiorczo różnych tradycji (religii, zwyczajów, filozofii), uznających (chocby tylko formalnie), autorytet Wed. Pojęcie to narzuciło nową interpretację słowa 'hindu' (dając znaczenie 3). Z hinduizmu wykluczono dżinizm, buddyzm, sikhizm, ateistów i inne nurty tza. nāstika, czyli nie uznające autorytetu Wed. Faktycznie jednak to, co należy uznać za hinduizm w tym znaczeniu, opiera się także na Agamach (tantrach), z których niektóre także kwestionują autorytatywność Wed. 
2) według innych, zwłaszcza zwolenników hindutwy, hinduizm rozumiany jest jako wspólny etos i kultura (zob. hindutwa)

neohinduizm - hinduizm współczesny, w którym uczestniczą także cudzoziemcy. Zaznaczają się w nim wyraźne wpływy obcych teologii, chrześcijaństwa i islmu, w interpretacji duchowości i religii. Charakterystyczna jest tu negacja rytuału i podkreślanie monoteizmu. Trudno jesnoznacznie zdefiniować neohinduizm, bo panuje tu ogromna różnorodność. Niektóre ruchy w obrębie neohinduizmu traktowane są przez niektórych hindu jako przemyślane, długoplanowe działanie w celu zniszczenia tradycyjnej, politeistycznej kultury indyjskiej. Mimo że takie działania rzeczywiście są, neohinduizm doskonale wpasowuje się w szerokie ramy hinduizmu otwartego na wszelkie formy kultu. 

hindutwa - hindu + sanskrycki przyrostek -tva, będący odpowiednikiem łacińskiego -ism: 'hindusowość';
1) Ukuty pod koniec XIX wieku termin hindutwy (pierwszy raz użył go Bamkim Chandra Chaterjee w 1870 roku) oznacza narodowy hinduizm i powraca do pierwotnego rozumienia Hindusa jako rdzennego mieszkańca Indii sprzed wpływów muzułmańskich i brytyjskich ("Hindusem jest ten, kto uważa Indie (Bharat, भारत) za ziemię matki (matrubhumi), ojczyznę (pitrubhumi, पितृभूमि), a także ziemię świętą (punyabhumi, पुण्यभूमि"; "Hindu jest każdy urodzony w Bharacie, kto uważa Bharat za swoją ojczyznę, obojętne czy jest muzułmaninem, chrześcijaninem, czy Zaratusztranem"). Ideologia jest odpowiedzią na religijne rozumienie 'hinduizmu' Kampanii Wschodnioindyjskiej (w celu skłócania z islamem) i na probrytyjską edukację, której celem, wg zwolenników hindutwy, jest 'wynarodowienie' poprzez zniszczenie świadomości wartości własnej kultury i tradycji mieszkańców Indii; jest także reakcją na islamizację Indii. Według twórców pojęcia, hindutwa nie jest religią, tylko wspólną kulturą i etosem.  W swej walczącej postawie zwolennicy hindutwy głoszą, że Indie powinny zostać oczyszczone z działań podpierających się autorytetem religijnym czy ideologicznym, które podważają wartości, zwyczaje, wierzenia różnych grup etnicznych i religijnych na terenie Indii. Nie chodzi im o eksterminację czy zakaz praktyk religijnych jakichkolwiek religii, tylko zaprzestania szerzenia przekonań ideologiczno-religijnych sprzecznych z pierwotnie rozumianą hindu-dharmą, której istotą jest ekatā mē vividhatā czyli jedność w różnorodności. Ważny jest też element służeniu interesowi Indii jako państwa. Podkreślając wolność praktykowania rozmaitych kultów, zwalcza się wszelkie idee monolitu kulturowego, a także z niechęcią patrzy się na monoteizm, w którym uznaje się jedną religię za jedyną słuszną.
2) Wbrew historycznemu rozumieniu hinduizmu jako mozaiki różnych religii, przeciwnicy hindutwy używają terminu na określenie tendencji skrajnie nacjonalistycznych i zmierzających do odtworzenia jedynie tej mozaiki wierzeń, która opiera się na najbardziej typowych praktykach hinduistycznych i na tej podstawie dyskryminuje inne religie.  

IV. Słowa rdzennie indyjskie

Bharat (भारत), oficjalna nazwa Indii, 'kraj potomków Bharaty'.

Bharatawarsza (भारतवर्ष), sanskrycka nazwa Indii.

Jambudwipa (जम्बूद्वीप), 'Wyspa różanej jabłoni' (właściwie drzewa 'dźamun' o fioletowych, jadalnych owocach)' - poetycka, sanskrycka nazwa Indii

Filip Ruciński